Σκηνοθεσία: Pella Kågerman and Hugo Lilja
Σουηδία (2018)
Οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας, εκτός από κοινωνικά και πολιτικά, πολλές φορές αναδεικνύουν και φιλοσοφικά ζητήματα. Μία τέτοια ανάδειξη φιλοσοφικών ερωτημάτων που ζητούν τις απαντήσεις τους, τίθενται στην ταινία «Ανιάρα». Ταινία του 2018, πραγματεύεται τη διάρρηξη της επιστήμης με τους ηθικούς κανόνες που θέτουν στο επίκεντρό τους τον άνθρωπο και την αρμονική του συνύπαρξη με το περιβάλλον που τον φιλοξενεί . Όταν ο άνθρωπος, το μοναδικό ον του πλανήτη που μπορεί εσκεμμένα να μεταβάλλει το περιβάλλον γύρω του, αποκόπτεται από αυτό και το μεταβάλλει μόνο για το άμεσο όφελός του και όχι για το όφελος των επερχόμενων γενεών, τότε το μέλλον δείχνει πολύ δυστοπικό, συνθλίβοντας κάθε αισιόδοξη μορφή απεικόνισης αυτού.
Όταν πλέον η Γη καθίσταται ένας μολυσμένος ραδιενεργός κατεστραμμένος από την κλιματική αλλαγή πλανήτης και αφιλόξενος πλέον για το ανθρώπινο είδος, το τελευταίο αναγκάζεται σε μαζική μετανάστευση. Κι αν ο πλανήτης έχει πλέον καταστραφεί ολοκληρωτικά, ωστόσο οι διασωθέντες του βρίσκονται ασφαλείς μέσα σε ένα υπερπολυτελές διαστημόπλοιο, το «Ανιάρα». Ένα διαστημόπλοιο που είναι επίτευγμα της υψηλότερης τεχνολογικής και επιστημονικής εξέλιξης που κατάφερε να φέρει ο άνθρωπος. Μιας εξέλιξης, όμως, που δεν κατάφερε να σώσει τον πλανήτη Γη. Κατάφερε όμως να σώσει τους εναπομείναντες επιζώντες μεταφέροντάς τους σε έναν άλλον πλανήτη.
Το «Ανιάρα» μεταφέρει τους επιβάτες από τη Γη για μετοίκηση στον Άρη. Το ταξίδι είναι προγραμματισμένο να διαρκέσει τρεις εβδομάδες. Την πρώτη όμως εβδομάδα του ταξιδιού, διαστημικά σκουπίδια χτυπούν τον πυρηνικό αντιδραστήρα του διαστημόπλοιου, πυροδοτώντας μια επικείμενη κατάρρευση και αναγκάζοντας έτσι το πλήρωμα να εξαγάγει όλα τα καύσιμα του σκάφους. Μετά από αυτή τη σύγκρουση, το διαστημόπλοιο βρίσκεται πλέον μετέωρο στο διάστημα και απομακρύνεται καθημερινά από τον τελικό του προορισμό που είναι o πλανήτης Άρης. Ένα σκάφος χωρίς προορισμό πλέον, χαμένο στον ατελείωτο και άγνωστο κόσμο του σύμπαντος.
Οι επιβάτες του ωστόσο, εξακολουθούν να μεταφέρουν τις μνήμες τους και τα συναισθήματά τους από τον παλιό τους πλανήτη. Μεταφέρουν όμως και τις καταναλωτικές τους συνήθειες , την απληστία τους, καθώς και τις ψευδαισθήσεις μιας επίπλαστης ευτυχίας, στοιχεία που συνέβαλλαν σε μεγάλο βαθμό, στο να βρεθούν στην τωρινή τους κατάσταση. Αναμένοντας το σκάφος- σωτήρα που θα τους μεταφέρει με ασφάλεια στον Άρη, ο χρόνος αναμονής αποκτά άλλες διαστάσεις. Άλλοτε η προσδοκία της άφιξης του σκάφους τον μικραίνει και άλλοτε η ματαίωση αυτής της προσδοκίας τον επιμηκύνει, μετατρέποντάς τον σε μία άγνωστη ατελείωτη αριθμητική ακολουθία.
Οι άνθρωποι του σκάφους, μη μπορώντας να διαχειριστούν τον ατελείωτο χρόνο τους και ζώντας καθημερινά μία επαναλαμβανόμενη ρουτίνα, καταβάλλονται από τις υπαρξιακές τους ανησυχίες που εκδηλώνονται με κρίσεις πανικού, με απώλεια του αυτοελέγχου, με εμμονές, με κατάθλιψη. Και αναζητούν τρόπους διαφυγής. Και οι τρόποι διαφυγής είναι η γλυκιά νάρκωση…Η βαθιά ύπνωση, που επιτυγχάνεται αριστοτεχνικά στην ταινία μέσω μιας μηχανής εικονικής πραγματικότητας που μεταφέρει τους επιβάτες σε εικόνες και μνήμες του παρελθόντος της ζωής τους πάνω στη Γη. Εικόνες της φύσης που αφειδώς κάποτε τους πρόσφερε την ομορφιά της. Εικόνες και μνήμες από μία άλλη ζωή που δεν κατάφεραν να διασώσουν. Και οι μνήμες δυστυχώς φέρουν μαζί τους και το βάρος των ενοχών, της απραξίας,της παθητικότητας. Και έτσι το υποκατάστατο της ευτυχίας χάνει και αυτό τη δύναμη του, όπως συμβαίνει άλλωστε και με όλα τα υποκατάστατα. Διαρκούν λίγο και μετά η στέρησή τους οδηγεί το άτομο στην καταβύθιση του σε όλο και πιο εφιαλτικές εικόνες που εμπεριέχουν μέσα τους τη δική του συνενοχή και που το κάνουν να αναζητήσει με όλο και περισσότερο πάθος το επόμενο υποκατάστατο για να γλιτώσει από αυτές.
Μέσα όμως σε όλη αυτή τη δυστοπία υπάρχουν ακόμη κάποια απομεινάρια μιας γνήσιας ειλικρινούς επικοινωνίας, υπάρχουν ακόμη κάποιες εστίες αντίστασης από κάποιους επιβάτες που συνειδητοποιώντας την τραγικότητα της κατάστασης στην οποία έχουν περιέλθει, προσπαθούν να διατηρήσουν την ελπίδα ζωντανή σε μία προσπάθεια να δημιουργήσουν ξανά τη ζωή που αφήσαν να χαθεί…Άραγε θα τα καταφέρουν;
Η ταινία «Ανιάρα», βασίζεται στο έπος του Σουηδού συγγραφέα Χάρι Μάρτινσον με τον ομώνυμο τίτλο που δημοσιεύτηκε το 1956. Ένα έπος όπου επιχειρείται μια γεφύρωση μεταξύ ποίησης και επιστήμης. Αποτυπώνεται με έναν ιδιαίτερο κινηματογραφικά αφηγηματικό τρόπο – τα εντυπωσιακά εφέ, τα φωτογραφικά εξαιρετικά κάδρα του, την τέλεια χρήση των χρωμάτων – αυτή η προσπάθεια στην ταινία. Η ποίηση της ζωής αντιδιαστέλλεται με την επιστήμη αναδεικνύοντας τον λόγο για τον οποίο η τέχνη είναι χρήσιμη στην επιστήμη καθώς αποτελεί μία σχεδόν ανεξάντλητη πηγή ιδεών που κατά περίπτωση μπορεί να χρησιμοποιηθoύν από την επιστήμη. Ιδέες που ίσως είναι προφανείς για τις επιστήμες όπου η επιστημονική φαντασία εξελίσσεται σταδιακά και όχι μόνο χρησιμοποιεί γνωστά επιστημονικά και τεχνολογικά δεδομένα, αλλά διατυπώνει και εικασίες που δημιουργούν νέους προβληματισμούς. Η σύμπλευση της επιστημονικής φαντασίας με την ποίηση, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, αλλά και την κινηματογραφική τέχνη, είναι αυτή που κάμπτει την αξίωση της επιστημονικής κοινότητας να έχει τον αποκλειστικό έλεγχο όχι μόνο των θεωριών που διατυπώνει, αλλά και των συνεπειών τους θεωρώντας ότι αυτές μπορεί να αντιμετωπιστούν μόνο από τους ειδικούς.
Για τον τίτλο Ανιάρα του έργου του Χάρι Μάρτινσον (βραβευμένου με Νόμπελ λογοτεχνίας, το 1974), υπάρχουν διάφορες απόψεις. Μία από αυτές, υποστηρίζει ότι μπορεί να προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ἀνιαρός, “λυπημένος, απελπισμένος”. Μια άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι η λέξη “Aniara” προέρχεται από τα χημικά σύμβολα Ni (Νικέλιο) και Ar (Αργό) και το αρνητικό πρόθεμα “a-” και ερμηνεύεται ως το σκάφος που είναι αδέσμευτο τόσο στη Γη (το Νικέλιο είναι άφθονο στον πυρήνα της Γης) όσο και στον ουρανό (το Αργό είναι άφθονο στην ατμόσφαιρα της Γης). Στον Μάρτινσον λέγεται ότι άρεσε αυτή η ερμηνεία.
Ίσως γιατί ό,τι με αφθονία μας πρόσφερε ο πλανήτης το αρνηθήκαμε. Ίσως γιατί ο υπέρμετρος εγωισμός μας, δεν μας επέτρεψε να αντιληφθούμε την πραγματική έννοια της ελευθερίας που αποκτά ουσία μόνο στο βαθμό που το άτομο έχει την πραγματική ικανότητα να επιδιώξει τα αγαθά εκείνα που δίνουν αξία στη ζωή του. Ίσως γιατί δεν καταφέραμε ως ανθρωπότητα να ενστερνιστούμε την «κουλτούρα του μοιράζεσθαι». Ίσως τελικά γιατί δεν έχει κατορθωθεί ακόμη να επιτευχθεί μία ενιαία κουλτούρα αντίληψης για τις ανθρωπιστικές και θετικές επιστήμες, αντίθετη με αυτή του διαχωρισμού τους που δυστυχώς σε μεγάλο βαθμό βιώνουμε σήμερα. Πολλοί και ευρηματικοί, οι συμβολισμοί της ταινίας πολλές και οι ερμηνείες.
Μία ταινία, που θέτει άπειρους προβληματισμούς που συμβάλλουν στην αναθεώρηση και απαγκίστρωσή μας από πολλές παθογόνες καταστάσεις που η εθελοτυφλία μας, μάς αναγκάζει να μην τις δεχόμαστε ως τέτοιες.
H ταινία Aniara είναι διαθέσιμη online στο Cinobo.
Η Καλλίτσα Βλάχου είναι εκπαιδευτικός και αντιπρόεδρος της Κινηματογραφικής Λέσχης Πετρούπολης. Ολοκληρώνει το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών: Φιλοσοφία και Τέχνες στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου. Έχει παρακολουθήσει το Πρόγραμμα Συμπληρωματικής Εκπαίδευσης στο ΕΚΠΑ με τίτλο: Κινηματογράφος: Ιστορία, Πρακτικές και Βασικές Αρχές Σκηνοθεσίας. Αγαπάει πολύ τον Κινηματογράφο που για την ίδια δεν αποτελεί ένα απλό μέσο ψυχαγωγίας αλλά ένα μέσο που σε μεταφέρει σε ατελείωτα και συναρπαστικά ταξίδια του νου και της ψυχής. Σε τέτοια ταξίδια τη μεταφέρει και η δεύτερη μεγάλη της αγάπη, η λογοτεχνία. Όμως τι νόημα θα είχαν τα ταξίδια του νου και της ψυχής αν δεν μοιραζόταν τις εμπειρίες της με τους αγαπημένους της; Και μέσα σε αυτούς τους αγαπημένους κυρίαρχο ρόλο κατέχουν οι μαθητές της που η μοιρασιά μαζί τους αποκτά ιδιαίτερη αξία. Γιατί όταν επικοινωνείς μέσα από τα μονοπάτια της τέχνης με ανθρώπους που βρίσκονται στο ξεκίνημα της ζωής τους, ε… τότε χαίρεσαι γιατί ξέρεις ότι η τέχνη μόνο σε ξέφωτα οδηγεί και χαίρεσαι γιατί βοήθησες και βοηθάς κάποιους να βρεθούν σε αυτά…
