Το InScience.gr σας παρουσιάζει την ομιλία του κ. Θύμιου Νικολαΐδη, Ομότιμου Διευθυντή Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, με τίτλο «Οι επιστήμες στον ελληνικό χώρο από την πτώση της Κωνσταντινούπολης έως τον νέο ελληνικό Διαφωτισμό», που διοργανώθηκε την Δευτέρα 17 Νοεμβρίου 2025.
Περίληψη:
Όταν ο Μωάμεθ ο Κατακτητής κατέλαβε την πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, εκτός από τις γεωγραφικές διοικητικές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ίδρυσε κι έναν άλλο διοικητικό θεσμό, το ορθόδοξο Μιλέτ. Μεταξύ των προνομίων που έδωσε στον πατριάρχη ήταν αυτό της εκπαίδευσης των ορθοδόξων χριστιανών. Ενώ οι μουσουλμάνοι εκπαιδευόταν στους μεντρεσέδες οι οποίοι ήταν συνδεδεμένοι με κάποιο τζαμί, οι Ορθόδοξοι σιγά-σιγά θα αποκτήσουν τα δικά του σχολεία. Το πρώτο ήταν η Πατριαρχική Σχολή, αναβίωση της αντίστοιχης βυζαντινής, χωρίς όμως ούτε την αίγλη της τελευταίας ούτε το εύρος της διδασκαλίας.
Πράγματι, η διδασκαλία των μαθηματικών, αστρονομίας και φυσικής φιλοσοφίας, διακόπηκε στον θεσμό αυτόν. Η συνέχεια όμως αυτής της διδασκαλίας παρέμεινε ζωντανή στους Έλληνες της διασποράς στον ιταλικό χώρο και από εκεί σταδιακά κατά την διάρκεια του 16ου αιώνα θα εισέλθει εκ νέου στις ελληνόφωνες κοινότητες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Μία μεγάλη τομή θα γίνει στις αρχές του 17ου αιώνα όταν ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης προώθησε ουμανιστικές ιδέες οι οποίες ήταν συνυφασμένες με την διδασκαλία της αρχαίας γραμματείας η οποία συμπεριλάμβανε τις επιστήμες. Κεντρικό πρόσωπο σε αυτή την αλλαγή ήταν ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, ο οποίος είχε σπουδάσει στον ιταλικό χώρο.
Οι πρώτες αντιδράσεις για την εισαγωγή των θύραθεν επιστημών στην πατριαρχική ακαδημία Κωνσταντινουπόλεως προήλθαν από συντηρητικούς κύκλους του πατριαρχείου οι οποίοι θα συμβάλλουν και στην δολοφονία του Κυρίλλου Λούκαρη. Σταδιακά όμως, καθώς οι ιδέες του Ορθόδοξου ουμανισμού διαδίδονται, η διδασκαλία των αρχαίων επιστημών γίνεται αποδεκτή και εξαπλώνεται στα νεοσύστατα σχολεία του Ορθόδοξου Μιλέτ της αυτοκρατορίας. Η διδασκαλία αυτή ήταν ήδη διαδεδομένη στις ελληνικές κοινότητες των ενετικών κτήσεων.
Παρόλο που οι Έλληνες λόγοι είχαν έρθει ήδη από τις αρχές του 17ου αιώνα σε επαφή με τις νέες ευρωπαϊκές επιστήμες, αυτές πολύ δειλά θα εμφανιστούν στον ελληνικό χώρο πριν τον 18ο αιώνα, και κυρίως πριν την εποχή του νέου ελληνικού Διαφωτισμού.
ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ:
Θύμιος Νικολαϊδης, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1954, σπούδασε φυσική και ιστορία της επιστήμης στη Γαλλία. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα είναι στην ιστορία της αστρονομίας, την ιστορία της επιστήμης στο Βυζάντιο και την Οθωμανική αυτοκρατορία, την εξάπλωση της σύγχρονης ευρωπαϊκής επιστήμης και την ιστορία των σχέσεων μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Έχει υπάρξει πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών (2013-2017) και μόνιμος γραμματέας της Διεθνούς Ακαδημίας Ιστορίας των Επιστημών. Από το 2016 έως το 2023 διεύθυνε το διεθνές πρόγραμμα Science and Orthodoxy around the World (SOW).
Κεφάλαια της Ομιλίας
00:00:19 Εισαγωγή – Χαιρετισμός
00:03:47 Ομιλία
01:10:13 Ερωτήσεις
01:10:41 Γιατί η διδασκαλία μαθηματικών, αστρονομίας και φυσικής φιλοσοφίας περιορίστηκε στην Πατριαρχική Σχολή και σε ποιους χώρους διατηρήθηκε ζωντανή αυτή η επιστημονική παράδοση;
01:12:32 Για ποιους λόγους οι νέες ευρωπαϊκές επιστήμες άργησαν να εισαχθούν και να καθιερωθούν στον ελληνικό χώρο πριν τον 18ο αιώνα και την περίοδο του Νέου Ελληνικού Διαφωτισμού;
01:15:08 Γιατί θεωρήθηκαν ανατρεπτικές για το Πατριαρχείο οι ιδέες του Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη;
01:17:59 Σε ποιο βαθμό η ίδρυση του ορθόδοξου Μιλέτ μπορεί να θεωρηθεί συνέχεια της βυζαντινής ιδεολογίας περί «συμφωνίας» (συνεργασίας κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας), και σε ποιο βαθμό αποτελεί ριζική μετατόπιση της σχέσης αυτή υπό οθωμανική κυριαρχία;
01:20:58 Σχόλια – Απολογισμός
ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ
