Καλλίτσα Βλάχου
«Το θηρίο/ La Bête» (2023) του Μπερτράν Μπονελό, με τους Λεά Σεϊντού, Τζορτζ ΜακΚέι, Ελίνα Λόβενσον
-Δώστε μου έναν καλό λόγο για να σας βοηθήσω να βρείτε μία άλλη δουλειά.
-Είμαι ευφυής
-Ξέρετε η ευφυΐα είναι το μόνο που δεν υπάρχει σε έλλειψη.
-Από την ευφυΐα στην οποία αναφέρεστε, λείπει η ανθρωπιά.
-Η ευφυΐα στην οποία αναφέρομαι έσωσε την ανθρωπότητα.
-Εγώ μιλάω για ανθρωπιά. Ανθρώπινη παρουσία.
-Η Τ.Ν έχει γίνει υπεύθυνη και δίκαιη. Και συνεπώς ανθρώπινη. Είναι τεράστια πρόοδος.
Ο παραπάνω διάλογος, λαμβάνει χώρα το έτος 2044. Ο πλανήτης το 2025 κινδύνεψε να καταστραφεί, αλλά «σώθηκε» χάριν της τεχνητής νοημοσύνης (Τ.Ν). Η Γκαμπριέλ ζητά από τον υπεύθυνο ανθρώπινου δυναμικού, ο οποίος δεν εμφανίζεται μπροστά της, αλλά ακούμε μόνο τη φωνή του, να της δώσει την ευκαιρία να εργαστεί σε έναν τομέα που να έχει περισσότερο ενδιαφέρον για εκείνη, που να της δίνει τη δυνατότητα να αξιοποιήσει τις ικανότητες και δεξιότητες που διαθέτει. Εκείνος θεωρεί ότι η ευφυΐα δεν αποτελεί το βασικό προσόν, αφού αυτή μπορεί να εξασφαλιστεί και σε πολύ μεγαλύτερη δόση από τις μηχανές Τ.Ν. Και σύμφωνα με τα λεγόμενά του, η Τ.Ν δεν διαθέτει μόνο πολύ περισσότερη ευφυΐα από τον άνθρωπο, αλλά και υπευθυνότητα καθώς επίσης και την ικανότητα να αποδίδει το δίκαιο. Χαρακτηριστικά που κατά την άποψη του προϊσταμένου, την κάνουν ανθρώπινη.
Αξίζει όμως εδώ να επικεντρωθούμε λίγο παραπάνω στις έννοιες ευφυΐα, ανθρωπιά, νόηση και νοημοσύνη. Η νοημοσύνη μιας μηχανής αναφέρεται στην ικανότητα της μηχανής να επεξεργάζεται πληροφορίες και να προβαίνει σε μία λογική σκέψη που υπαγορεύεται από τους αλγόριθμους που εκπαιδεύουν τα μοντέλα μηχανικής μάθησης να επιλύουν προβλήματα, να λαμβάνουν αποφάσεις και να κάνουν προβλέψεις, βάσει των δεδομένων που τους δίνονται. Η νόηση από την άλλη, είναι η ικανότητα να κατανοούμε το νόημα ή τον σκοπό πίσω από την παρεχόμενη πληροφορία που αυτό με τη σειρά του προϋποθέτει την αναγωγή των πληροφοριών μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό, πολιτισμικό και ιστορικό περιβάλλον στο οποίο αυτές παρέχονται. (Μαυρόπουλος, 2023:46). Απαιτεί δηλαδή την ικανότητα αντίληψης του κοινωνικού, πολιτισμικού και συναισθηματικού πλούτου που συνοδεύει αυτές τις πληροφορίες. Στη νόηση λοιπόν θα συναντήσουμε το συναίσθημα, εκεί και την ανθρωπιά στην οποία αναφέρεται η Γκαμπριέλ.
Στο αίτημα της Γκαμπριέλ για μια θέση εργασίας αντάξια των δυνατοτήτων της, όπου η ίδια θα νιώθει ότι δημιουργεί και είναι χρήσιμη, υπό την έννοια ότι δεν θα εκτελεί ρομποτοποιημένες κινήσεις που μπορεί να εκτελέσει και ένα μηχάνημα στη θέση της, ο υπεύθυνος της απαντά πως αυτό μπορεί να συμβεί υπό μία μόνο προϋπόθεση. Να δεχτεί να υποβληθεί σε μία διαδικασία εξαγνισμού του DNA της, προκειμένου μέσω αυτής της διαδικασίας να απαλλαγεί από τα συναισθηματικά βάρη που προκαλούνται από τραυματικές μνήμες προηγούμενων ζωών της που έχουν εγγραφεί στο DNA και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Η Γκαμπριέλ δέχεται να υποβληθεί σε αυτή τη διαδικασία, διατηρώντας πολλές επιφυλάξεις για την αποτελεσματικότητά της και κυρίως πολλά ερωτηματικά για το πώς θα είναι η ίδια μετά από αυτή τη διαδικασία στην οποία θα έχει υποβληθεί, όταν τα αρνητικά συναισθήματα από τραυματικές εμπειρίες των παρελθόντων ζωών της αλλά και της παρούσης, θα έχουν εξαφανιστεί. Όταν ένα μεγάλο μέρος της συλλογικής της μνήμης θα έχει απολεστεί.
Κάτι που δεν λαμβάνει υπόψιν του ο υπεύθυνος ή και που σκοπίμως έχει εκπαιδευτεί στο να αγνοεί, είναι πως η νόηση είναι άμεσα συνυφασμένη με τις αναμνήσεις, αφού η νόηση, συνίσταται στην ικανότητα του ατόμου να αποκτά γνώσεις μέσω των αναπαραστάσεων του εξωτερικού περιβάλλοντος τις οποίες αποθηκεύει με τη μορφή των αναμνήσεων και τις οποίες με τη σειρά τους ανακαλεί όταν αναπολεί, σκέφτεται και συμπεριφέρεται. Όταν δηλαδή λειτουργεί ανθρώπινα.
Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της κάθαρσης, η Γκαμπριέλ επιστρέφει στις προηγούμενες ζωές της ξεκινώντας από το 1910 στη Γαλλία, συνεχίζοντας στο 2014 στο Λος Άντζελες και φτάνοντας στο μέλλον, το 2044 την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Ο συνεκτικός ιστός που ενώνει το μεγάλο ταξίδι της Γκαμπριέλ στον χωροχρόνο είναι το σταθερό ζευγάρι που συναντάμε που απαρτίζεται από την ίδια και τον Λούις, καθώς και κάποια πολύ έντονα συναισθήματα που βιώνει η Γκαμπριέλ και στις τρεις διαφορετικές εποχές. Συναισθήματα που εκδηλώνονται μέσα από τη σχέση που αναπτύσσει με τον Λούις. Συναισθήματα που προκαλούνται κάτω από διαφορετικές συνθήκες και αιτίες, ωστόσο όμως είναι κοινά. Είναι ο φόβος για κάτι που πρόκειται να συμβεί, αλλά που δεν γνωρίζει η ίδια τι είναι αυτό το τρομακτικό που πρόκειται να συμβεί στη ζωή της. Σιγά σιγά όμως μας αποκαλύπτεται. Είναι η μοναξιά που διαπερνά όλες τις ζωές της. Είναι η θλίψη που προκαλείται από την δυσκολία επικοινωνίας ανάμεσά σε εκείνη και τον Λούις, από την διαπίστωση ότι δύο άτομα θα μπορούσαν να πλησιάσουν πολύ το ένα το άλλο, αλλά ο ατομοκεντρισμός και ο φόβος (φόβος της απόρριψης, φόβος της απώλειας, φόβος της προδοσίας) τους κράτησαν μακριά, έτσι που η ερωτική έλξη που αναπτύχθηκε ανάμεσά τους να μην σταθεί ικανή να υπερπηδήσει τα εμπόδια που τους κρατούσαν περιχαρακωμένους σε αυτούς τους φόβους.
Οι ανθρωπόμορφες μηχανές στο «Blade Runner» αντιμέτωπες με το «Θηρίο» στον κόσμο του «Matrix»
Τι φοβάται η Γκαμπριέλ του 1910; Φοβάται να εκδηλώσει το πάθος, τον έρωτά της προς τον Λούις. Φοβάται ότι το ερωτικό της πάθος θα την παρασύρει σε μονοπάτια που δεν τα έχει προχωρήσει, θα ανατρέψει τις ισορροπίες της, θα χάσει τον έλεγχο της ζωής της. Φοβάται ότι ο έρωτάς της μπορεί κάποτε να πάψει να υφίσταται και η απώλειά του θα είναι πιο οδυνηρή από τη βίωσή του.
Τι φοβάται η Γκαμπριέλ του 2014; Την απόλυτη μοναξιά της. Φοβάται αυτό που αντικρίζει γύρω της. Που βλέπει πως οι άνθρωποι έχουν χτίσει υπερπολυτελείς κατοικίες για να στεγάσουν μέσα τους το κενό της έλλειψης της επικοινωνίας τους, ένα κενό όμως, που δυστυχώς η πολυτέλεια δεν μπορεί να καλύψει και αναζητούν το υποκατάστατο της γιατρειάς τους είτε στα σόσιαλ είτε στα παραισθησιογόνα χαπάκια στους χώρους συνάθροισής τους, όπου και εκεί είναι μόνοι ανάμεσα στους πολλούς.
Τι διαπιστώνει η Γκαμπριέλ του 2044; Ότι το να αφαιρέσεις όλα τα συναισθήματα του πόνου και της απογοήτευσης που απορρέουν από την έλλειψη επικοινωνίας των ανθρώπων, από τα τραύματα που προκαλεί αυτή η έλλειψη, δεν σε βοηθά στο να απαλλαγείς από αυτόν τον πόνο, αλλά αντίθετα σου στερεί και το τελευταίο σου στήριγμα. Την ελπίδα της αναζήτησης του βιώματος ενός δυνατού συναισθήματος. Δεν είναι που δεν θα έχει συναισθήματα. Είναι που θα έχει, αλλά αυτά στο πεδίο της Τ.Ν χαρακτηρίζονται ως γαλήνια. Οι άνθρωποι που έχουν υποβληθεί στην κάθαρση φέρουν γαλήνια συναισθήματα που αυτά αποτυπώνονται σε μια ουδέτερη έκφραση. Είναι σαν κούκλες. Δεν είναι που ελέγχουν οι ίδιοι το θυμικό τους. Είναι που υπόκεινται στον έλεγχο αυτού μέσα από τη διαδικασία της κάθαρσης. Δεν πρέπει να διαθέτουν αναμνήσεις γιατί προορίζονται για πειθήνια όργανα . Αν εξακολουθούν να έχουν αναμνήσεις το σχέδιο κινδυνεύει, γιατί με αυτές γίνονται αυτόνομα αντικείμενα κόντρα στις απαιτήσεις της εξουσίας . Οι αναμνήσεις είναι επικίνδυνες γιατί με αυτές έχεις την αίσθηση του εαυτού σου, συγκροτούν το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον σου. Θυμόμαστε την ταινία «Blade Runner» και τις ρεπλίκες, τις ανθρωπόμορφες μηχανές που φτιάχτηκαν για μας εξυπηρετούν όπως όλα τα αντικείμενα στον καταναλωτικό μας κόσμο, και που επαναστατούν διεκδικώντας περισσότερη ζωή, περισσότερες εμπειρίες που αργότερα θα αποτελέσουν τις μνήμες τους, κάτι που έρχεται κόντρα στους αρχικούς σχεδιασμούς του ανθρώπου που για αυτόν αποτελούσαν αναλώσιμο προϊόν με ημερομηνία λήξης. Και εδώ η Γκαμπριέλ διεκδικεί τη ζωή της, τη συλλογική της μνήμη, τη μνήμη που τη βοηθά να κατανοήσει όχι μόνο ποια είναι αλλά και πώς έφτασε εδώ που είναι.
Ο Μπονελό μας μεταφέρει στο 2044 σε έναν κόσμο που έχει πολλά κοινά επίσης με τον κόσμο του «Matrix», όπου τα πάντα ελέγχονται από έναν υπολογιστή που μετατρέπει τον άνθρωπο σε δεδομένο προς επεξεργασία και στη συνέχεια σε τροφοδότη αυτού. Στην πραγματικότητα τον μετατρέπει σε ένα σκεπτόμενο πρόγραμμα που τον κρατά όμως μακριά από τον κόσμο των αισθήσεων και των έντονων συναισθημάτων, αφαιρώντας του τη δυνατότητα αντίληψης μέσα από αυτές. Και εδώ το σπήλαιο του Πλάτωνα επανέρχεται. Ο άνθρωπος της Τ.Ν που μαθαίνει τον κόσμο μέσω των προγραμμάτων της, τα οποία έχουν δημιουργηθεί από την επεξεργασία χιλιάδων δεδομένων που αφορούν στο άτομο, από το τα χιλιάδες αποτυπώματα που αφήνει στον κόσμο του διαδικτύου, όλο και απομακρύνεται από την αλήθεια της ζωής, όλο και περιχαρακώνεται στο σκοτεινό σπήλαιο, όπου οι σκιές μέσω των οποίων αντιλαμβάνεται τον κόσμο είναι οι κατακερματισμένοι περιστασιακοί ψηφιακοί εαυτοί που συγκροτούν την κοινωνία της ρευστής μετανεωτερικής εποχής μας.
Μιας εποχής, όπου όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Ρευστή Αγάπη» ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν «κυριαρχεί η ρευστή μοντέρνα ορθολογικότητα που συνιστά ελαφρά πανωφόρια και καταδικάζει τις χαλύβδινες θωρακίσεις». (Ψαρίδης, 2023: 178). Ο μοντέρνος ορθολογισμός που επιβάλλεται δεν είναι άλλος από τον ορθολογισμό των ιδιοκτητών των ψηφιακών μονοπωλίων. Μία ορθολογική λύση άλλωστε δεν προτείνει και στην Γκαμπριέλ ο εκπρόσωπος αυτών των μονοπωλίων; Μία λύση που θα την κάνει πολύ πιο αποδοτική στην εργασία της, διαγράφοντας τις οδυνηρές της μνήμες και δημιουργώντας γύρω της ένα δίχτυ προστασίας που την αποστασιοποιεί μεν από τους ανθρώπους, ωστόσο την κάνει να ζει «ασφαλής» σε έναν κόσμο όπου οι σκέψεις των ανθρώπων βρίσκονται κάτω από έναν διαρκή έλεγχο. Σκέψεις που παρέχουν έναν πλούτο δεδομένων που αποτελεί το έδαφος για να φυτρώσει η Τ. Ν και να δρέψουν τους καρπούς τους αυτοί που ελέγχουν το χωράφι του διαδικτύου (Μαυρόπουλος, 2024: 155 ). «Υπάρχουν ατελείωτα χωράφια όπου οι άνθρωποι δεν γεννιούνται πλέον. Μας καλλιεργούν» αναφέρει σε μία σκηνή στο «Matrix» ο Μορφέας στον Neo (αναγραμματισμός του One) του Ενός και μοναδικού, που έχει έρθει για να σώσει τον κόσμο από την ύπνωση. Μία ύπνωση που έχει προκληθεί από τους πράκτορες, τα σκεπτόμενα προγράμματα με ανθρώπινη μορφή που κρατούν τον κόσμο δέσμιο σε ένα ψεύτικο σύμπαν που έχει δημιουργηθεί μέσα από τις εκατομμύρια ελεγχόμενες πληροφορίες του καθενός οι οποίες δίνουν τα χαρακτηριστικά όχι του πραγματικού εαυτού, αλλά του ψηφιακού εαυτού. Του εαυτού που υπάρχει μόνο στο διαδίκτυο, ζει μια εικονική κοινωνική ζωή η οποία σε αντίθεση με την πραγματική δεν έχει τριβές, ευθύνες και στεναχώριες.
Πάνω σε ποιες ανθρώπινες αδυναμίες έχει βρει τον χώρο της η Τ.Ν να απλώσει τα δίχτυα της έτσι που σε μία μελλοντική εποχή να αποτελεί το «θηρίο» που να καθίσταται το άτομο αδύναμο να το αντιμετωπίσει; Το ερώτημα τίθεται στην ταινία του Μπονελό που ο ίδιος σε συνέντευξή του διαπιστώνει ότι αυτό το μακρινό μέλλον ίσως δεν θα έπρεπε να το τοποθετήσει στο 2044 αλλά στο πολύ κοντινότερο. Τα ουδέτερα συναισθήματα είναι τα συναισθήματα που έχουν μόνο χώρο σε ένα τέτοιο μέλλον, όπου οι άνθρωποι που θα κατέχουν νευραλγικές θέσεις εργασίας, δεν θα αφήνονται να παρασυρθούν από το θυμικό τους και όπου το παρανοϊκό θα ταυτίζεται με το έντονα συναισθηματικά φορτισμένο.
Μηχανές Τεχνητής Νοημοσύνης και Συνείδηση
Οι ανησυχίες που εκφράζονται στον κινηματογράφο σχετικά με τις αρνητικές επιπτώσεις της κυριαρχίας της Τ. Ν στην ανθρώπινη προσωπικότητα, στον τρόπο που το άτομο σχετίζεται με τους γύρω του, καθώς και στην επίδραση που ασκεί στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου, αποτυπώνονται σε ταινίες όπου τα μηχανήματα Τ. Ν μπορεί να αποκτήσουν συνείδηση. Η δημιουργία συνείδησης ανατρέπει τις σχέσεις ανάμεσα στον δημιουργό και το δημιούργημα τις κάνει έντονα ανταγωνιστικές σε ένα παιχνίδι δοκιμασιών και επίδειξης δυνάμεων που εμπεριέχει την πρόκληση το δημιούργημα να αποδειχτεί ισχυρότερο από τον δημιουργό του.
Έτσι στην ταινία «Ex Machina» ένας δισεκατομμυριούχος προγραμματιστής (Όσκαρ Άιζακ) θα φέρει έναν από τους υπαλλήλους της εταιρείας, προκειμένου να συμμετάσχει σε ένα πείραμα στο οποίο επιχειρεί να μάθει αν το προηγμένης τεχνολογίας ρομπότ που έχει κατασκευάσει η Έιβα μπορεί να συμπεριφέρεται ανθρώπινα. Αν δηλαδή έχει συνείδηση ή αν προσποιείται ότι έχει. Το πείραμα θεωρείται πετυχημένο, αν ο άνθρωπος δεν καταλάβει ότι επικοινωνεί με υπολογιστή. Κατά τη διάρκεια του πειράματος η αλήθεια και το ψέμα καθίστανται δυσδιάκριτα. Αλλά και στην ταινία «Artificial Intelligence: AI» ο στόχος είναι να φτιαχτεί ένα ρομπότ που να μπορεί να αγαπάει. Όχι να προσομοίωνει τα συναισθήματα, αλλά να μπορεί να αγαπάει τους ανθρώπους που νοιάζονται για αυτό. Και εκεί μπαίνει το στοίχημα και η αναμέτρηση ανάμεσα στο τεχνητό ον και τον άνθρωπο.
Άραγε η ολοένα αυξανόμενη παρουσία των μηχανών στις ζωές μας και η άμεση εξάρτησή μας από αυτές τις έχουν καταστήσει δεύτερη φύση μας, έτσι που το συναισθηματικό έλλειμμα που έχει προκύψει από αυτή την εξάρτησή μας να μας κάνει να νιώθουμε ότι μπορεί να καλυφθεί από τεχνητά νοήμονα όντα που να διαθέτουν επιπλέον και την ικανότητα της προσομοίωσης του συναισθήματος; Αναζητούμε τους από μηχανής Θεούς που θα μας κάνουν να νιώσουμε ξανά, αλλά χωρίς να κινδυνεύουμε από τις επιπτώσεις των έντονα συγκινησιακών καταστάσεων; Αναζητούμε τη δημιουργία όντων που να ελέγχουμε τα συναισθήματά τους έτσι που να νιώθουμε ασφαλείς και ταυτόχρονα πάντα κυρίαρχοι του παιχνιδιού, ακόμη και αν αυτό το παιχνίδι είναι καταστροφικό για την ανθρωπότητα;
Τα ερωτήματα τίθενται στις ταινίες που αναφέρθηκαν και ίσως η απάντησή τους ή μέρος αυτής, βρίσκεται σε αυτό που πολύ συνοπτικά περιγράφει ο Χένρι Τζέιμς στη νουβέλα του «ΤΟ ΘΗΡΙΟ ΣΤΗ ΖΟΥΓΚΛΑ» πάνω στην οποία στηρίχτηκε η ταινία του Μπονελό. Γράφει λοιπόν ο συγγραφέας: «Αν την είχε αγαπήσει θα ξέφευγε από τη μοίρα του και τότε, τότε θα είχε ζήσει. Εκείνη έζησε -ποιος ξέρει με πόσο πάθος- αφού τον αγάπησε για αυτό που ήταν. Απεναντίας εκείνος δεν τη σκέφτηκε ποτέ με άλλον τρόπο έξω από το πρίσμα του ψυχρού εγωισμού του και της χρησιμότητάς του σε αυτόν» (Henry, 2014: 97-98). Ίσως λοιπόν οι απαντήσεις υπάρχουν σε αυτή την παράγραφο που γράφτηκε ένα αιώνα πριν. Ο άνθρωπος θα καταφέρει κάποτε να σπάσει το προδιαγεγραμμένο της μοίρας του και να απαλλαχτεί από τον φόβο του θανάτου, όχι δημιουργώντας μηχανές που θα επιδιορθώνουν τις ρωγμές της ατομικότητάς του, αλλά δραπετεύοντας από αυτήν, αποδεχόμενος τον εαυτό για αυτό που είναι και όχι προσπαθώντας να δημιουργεί ένα αντίγραφο αυτού. Αναζητώντας την ουσία της ύπαρξής του μέσα στην επικοινωνία του και την ουσιαστική του επαφή με τους άλλους ανθρώπους συναισθανόμενος αυτούς και επιτρέποντας στον πραγματικό του εαυτό, να αγαπήσει, να πονέσει, να θρηνήσει την απώλεια.
Δηλαδή να ζήσει!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μαυρόπουλος, Α., (2024). ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ. Αθήνα: Τόπος.
Σμοϊλης, Γ., (2023). ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ ΜΟΥ. Αθήνα: ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ.
Ψαρίδης, Τ., (2023). ΧΕΙΡΑΓΩΓΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ-Νόημα και Εαυτός στη φυσική και ψηφιακή πραγματικότητα. Αθήνα: Εύμαρος.
Henry, J., (2014). ΤΟ ΘΗΡΙΟ ΣΤΗ ΖΟΥΓΚΛΑ. Αθήνα: ΑΓΡΑ.
Διαδίκτυο:
https://www.news247.gr/magazine/culture/to-thirio-the-beast-bertrand-bonnello-venice-interview/
Ένα «Από Μηχανής» θρίλερ επιστημονικής φαντασίας – tvxs.gr
https://www.cinemagazine.gr/themata/arthro/a_i_artificial_intelligence_review-130970569/#google_vignette
Επιπλέον ταινίες στις οποίες έγινε αναφορά στο άρθρο:
«The Matrix», 1999.
https://www.imdb.com/title/tt0133093/
«Blade Runner», 1982.
https://www.imdb.com/title/tt0083658/
«Artificial Intelligence: AI», 2001.
https://www.imdb.com/title/tt0212720/
«Ex Machina», 2015.
https://www.imdb.com/title/tt0470752/
H Καλλίτσα Βλάχου είναι εκπαιδευτικός, μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ) και αντιπρόεδρος της Κινηματογραφικής Λέσχης Πετρούπολης. Είναι κάτοχος του Μεταπτυχιακού Διπλώματος (Master of Arts/MA) της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Φιλοσοφία και Τέχνες (ΦΙΤ), στα πλαίσια του οποίου εκπόνησε τη διπλωματική της εργασία με τίτλο: «Κινηματογραφικά είδη και κινήματα, ως αντανακλάσεις του κοινωνικού τους πλαισίου. Μετεξέλιξη αυτών, φτάνοντας στον κοινωνικό κινηματογράφο του σήμερα». Έχει παρακολουθήσει με επιτυχία τα παρακάτω Προγράμματα Συμπληρωματικής Εκπαίδευσης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ): «Κινηματογραφική Γραφή: Αφήγηση και Ύφος», «Πρακτικές Ασκήσεις Δημιουργικής Γραφής» και «Κινηματογράφος: Ιστορία, Πρακτικές και Βασικές Αρχές Σκηνοθεσίας». Έχει παρακολουθήσει με επιτυχία το ετήσιο πρόγραμμα Επιμόρφωσης με τίτλο: «Ειδική Αγωγή» στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας –Κέντρο Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης καθώς και το Πρόγραμμα στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς στο τμήμα Οικονομικής Επιστήμης με τίτλο: «Διοίκηση της Εκπαίδευσης». Είναι κάτοχος Διπλώματος Διετούς Μετεκπαίδευσης στη Γενική Αγωγή, Πτυχίου της σχολής Επιστημών της Αγωγής του Παιδαγωγικού τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης και Πτυχίου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ψυχικού.
