Η ΔΙΑΜOΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣEΓΓΙΣΗΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΥ ΔΟΞΙAΔΗ ΑΠO ΤΗΝ ΠΕΡIΟΔΟ ΤΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡOΤΗΣΗΣ ΜEΧΡΙ ΤΗΝ ΠΕΡIΟΔΟ ΤΟΥ ΕΝΔΙΑΦEΡΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΛΟΓIKH ΙΣΟΡΡΟΠIΑ

Της Μαριάννας Χαριτωνίδου

Citation: Charitonidou, M. 2024. Η διαμόρφωση της προσέγγισης του Κωνσταντίνου Δοξιάδη από την περίοδο της ανασυγκρότησης μέχρι την περίοδο του ενδιαφέροντος του για την οικολογική ισορροπία/The Formation of Constantinos Doxiadis’ Approach from the Period of Reconstruction to the Period of his interest in ecological balance. InScience, pp. 1-22, doi: https://doi.org/10.17613/a3sxz-fgc50

 

Το άρθρο εξετάζει το όραμα του σημαντικού Έλληνα αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Κωνσταντίνου Δοξιάδη (1913-1975) για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας κατά τη μεταπολεμική περίοδο, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο του ως μηχανικού της Πολεοδομικής Υπηρεσίας της Διοικήσεως Πρωτευούσης, Προϊστάμενου της Πολεοδομικής Υπηρεσίας και Προϊστάμενου του Γραφείου Χωροταξικών και Πολεοδομικών Ερευνών και Μελετών, Υφυπουργού Ανοικοδομήσεως, Γενικού Διευθυντής Ανοικοδομήσεως, Συντονιστή Ανασυγκρότησης και τυπηρεσιακού Υφυπουργού του Υπουργείου Συντονισμού μεταξύ 1948 και 1950. Σημαντικό ρόλο για τη διάδοση των ιδεών του γύρω από την ανασυγκρότηση της Ελλάδας κατά τα μεταπολεμικά χρόνια έπαιξε η έκθεση με τίτλο «Η επιβίωση του ελληνικού λαού» που επιμελήθηκε ο Δοξιάδης. Ανάμεσα στους στόχους του εν λόγω άρθρου είναι να παρουσιάσει την πολυδιάστατη προσέγγιση που ανέπτυξε ο Δοξιάδης μέσα από τη διεπιστημονική Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως. Παράλληλα, το άρθρο αναλύει την έννοια της «οικιστικής», που ήταν στο επίκεντρο της προσέγγισης του Δοξιάδη. Σύμφωνα με τη θεωρία του Δοξιάδη, τα στοιχεία της «οικιστικής» χωρίζονται σε πέντε στοιχεία: τη φύση, τον άνθρωπο, την κοινωνία, τα κελύφη και τα δίκτυα. Η «οικιστική» βασίζεται στην αντίληψη των ανθρώπινων οικισμών ως ζωντανών οργανισμών που έχουν τους δικούς του νόμους. Ένας άλλος κεντρικός όρος στο έργο του Δοξιάδη, πέρα από τον όρο «οικιστική», είναι αυτός της «Οικουμενόπολης». Η ιδέα της «Οικουμενόπολης»  προήλθε από την υπόθεση ότι η αστικοποίηση, η αύξηση του πληθυσμού και η πρόοδος στις μεταφορές και τα ανθρώπινα δίκτυα θα συγχωνεύσουν τις αστικές περιοχές, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση «Μεγαπόλεων» που θα δημιουργούσαν μια ενιαία και συνεχή παγκόσμια πόλη. Η «οικιστική» συνδέεται με  τη διεπιστημονική μελέτη της εξέλιξης των ανθρώπινων οικισμών από την πιο πρωτόγονη φάση τους στην «Οικουμενόπολη».  Ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε διαφορετικές έννοιες για να αναφερθεί σε διαφορετικές αντιλήψεις της αστικής δυναμικής που αντιστοιχούν σε διαφορετικές ιστορικές εποχές. Για την πόλη του 20ού αιώνα, χρησιμοποίησε την έννοια της «Μεγάπολης», υποστηρίζοντας ότι το κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η αέναη εντατικοποίηση των ροών κινητικότητας, οι οποίες θα έσπαγαν τα όρια των πόλεων, μετασχηματίζοντας όχι μόνο τη δομή τους αλλά και το ίδιο το νόημά τους. Ήταν πεπεισμένος ότι η εποχή της αυτοκίνησης απαιτούσε την ίδρυση νέων αστικών τύπων, οι οποίοι θα οργανώνονταν σαν κυψέλες γύρω από πολλαπλά κέντρα. Μέσα από την έννοια της «Οικουμενόπολης», ο Δοξιάδης στόχευε να μετατρέψει την «οικιστική» σε μια στρατηγική για την παγκόσμια προστασία του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τον Δοξιάδη, η «παγκόσμια οικολογική ισορροπία» θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω της λειτουργικής οργάνωσης των φυσικών πόρων της Γης με στόχο την ικανοποίηση των ανταγωνιστικών αναγκών παραγωγής, εγκατάστασης, αναψυχής και προστασίας του περιβάλλοντος.

Για να κατανοήσουμε το όραμα του Κωνσταντίνου Δοξιάδη για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας κατά τη μεταπολεμική περίοδο, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τις δραστηριότητές του πριν αναλάβει τη θέση στο Υπουργείο Ανοικοδομήσεως, όπου οργάνωσε με επιτυχία ένα τόσο ευρύ φάσμα μελετών.  Ήδη πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1937, ο Δοξιάδης διορίστηκε μηχανικός της Πολεοδομικής Υπηρεσίας της Διοικήσεως Πρωτευούσης. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ανέλαβε χρέη Προϊστάμενου της Πολεοδομικής Υπηρεσίας και Προϊστάμενου του Γραφείου Χωροταξικών και Πολεοδομικών Ερευνών και Μελετών. Ο Δοξιάδης, επίσης, υπήρξε αρχηγός της αντιστασιακής ομάδας «Ήφαιστος» κατά την περίοδο της Κατοχής. Επίσης, εξέδιδε ένα περιοδικό αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος με τίτλο Χωροταξία – Πολεοδομία –Αρχιτεκτονική.

Τον Οκτώβριο του 1939, το Πολεοδομικό Συμβούλιο Αθηνών προσέλαβε τον Δοξιάδη. Πολύ σύντομα, σε λιγότερο από έξι μήνες, ο Δοξιάδης πήρε προαγωγή, αναλαμβάνοντας τη θέση του Προϊστάμενου του Γραφείου Πολεοδομίας. Διορίστηκε υπεύθυνος για την εποπτεία του Γραφείου Πολεοδομικών Μελετών, το οποίο υπαγόταν στη Γενική Διεύθυνση Δημοσίων Έργων του Υπουργείου Μεταφορών.

Από το 1940 ως το 1945 διετέλεσε Προϊστάμενος της Πολεοδομικής Υπηρεσίας και Προϊστάμενος του Γραφείου Χωροταξικών και Πολεοδομικών Ερευνών και Μελετών (ΓΧΠΜΕ). Το εν λόγω Γραφείο ήταν υπεύθυνο για την τεκμηρίωση των καταστροφών που προκλήθηκαν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μεταξύ Νοεμβρίου 1940 και Μαΐου 1941, συμμετείχε ενεργά στις μάχες στο Αλβανικό Μέτωπο. Πριν και μετά από αυτό το διάστημα, επέβλεψε ένα πλήθος μελετών. Οι μελέτες αυτές περιλάμβαναν την κατασκευή οδών σε αστικά κέντρα όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη, αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές προτάσεις στην περιοχή των Αθηνών και του Πειραιά και αναλύσεις των οικοδομικών κανονισμών σε διάφορους δήμους σε όλη την Ελλάδα.

Το 1941, ο Δοξιάδης υπέβαλε υποψηφιότητα για μία θέση Καθηγητή Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, αλλά δεν εξελέγη. Ως εκ τούτου, παρέμεινε στη θέση του Προϊστάμενου στο Γραφείο Πολεοδομικών Μελετών, το οποίο, το 1943, μετονομάστηκε σε Γραφείο Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών του Υπουργείου Δημοσίων Έργων. Οι σημειώσεις του δείχνουν ότι η θεωρία του σχετικά με την «οικιστική» άρχισε να αναπτύσσεται την άνοιξη του 1941, ιδιαίτερα κατά τον Απρίλιο, ενώ επέστρεφε από το μέτωπο και έγινε μάρτυρας της εκτεταμένης καταστροφής των ανθρώπινων οικισμών λόγω του πολέμου. Σε ορισμένες σημειώσεις του παρατηρεί σχετικά με τις προσπάθειές του να μελετήσει και να αναλύσει τις καταστροφές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ενώ εργαζόταν στο Γραφείο Μελετών και Ερευνών Χρήσεων Γης και Πολεοδομίας: «Έτσι έγινε ουσιαστικά το Γραφείο Ανασυγκρότησης αλλά, για να καλύψει το σκοπό του, πήρε την ονομασία Γραφείου Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών του Υπουργείου Δημοσίων Έργων Ερευνών» (Kyrtsis, 2006, 342).

Όπως μας υπενθυμίζουν ο Αλέξανδρος Τζώνης και η Άλκηστης Ρόδη, στο βιβλίο τους με τίτλο Ελλάδα: Μοντέρνες Αρχιτεκτονικές στην Ιστορία  [Greece: Modern Architectures in History], ο Δοξιάδης διορίστηκε Υφυπουργός Ανοικοδομήσεως στις 27 Δεκεμβρίου 1945 (Tzonis, Rodi, 2013, 148; Χαριτωνίδου, 2023; 2024; Charitonidou 2022a; 2022b; 2023a; 2023b). Ο Δοξιάδης συνέβαλε σημαντικά στην ανασυγκρότηση της Ελλάδας κατά τα μεταπολεμικά χρόνια αναλαμβάνοντας θέσεις όπως αυτή του Υφυπουργού Ανοικοδόμησης μεταξύ 1945 και 1948, του Γενικού Διευθυντής Ανοικοδομήσεως, του Συντονιστή Ανασυγκρότησης και του υπηρεσιακού Υφυπουργού του Υπουργείου Συντονισμού μεταξύ 1948 και 1950. Ο Philip Deane, στο βιβλίο του με τίτλο Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Πρωτομάστορας Ελεύθερων Ανθρώπων [Constantinos Doxiadis: Master Builder of Free Men], αφιέρωσε ένα κεφάλαιο με τίτλο «Ένας νέος ξαναχτίζει μια παλιά χώρα» [“A Young Man Rebuilds an Old Country”] στην εμπλοκή του Κωνσταντίνου Δοξιάδη στο Υπουργείο Ανοικοδομήσεως. Στο κεφάλαιο αυτό αναφέρεται στη συμμετοχή του Δοξιάδη στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τον Διεθνή Οργανισμό στο Σαν Φρανσίσκο (Deane, 1965; Stavrakis, 1989, 75; Speake, 2000, 513). Η διάσκεψη αυτή έλαβε χώρα από τις 25 Απριλίου 1945 έως τις 26 Ιουνίου 1945 και οδήγησε στη δημιουργία του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Στις 31 Μαΐου 1945, ο Δοξιάδης πραγματοποίησε ομιλία στα πλαίσια της προαναφερθείσας Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών. Παράλληλα, στις 16 Ιουνίου 1945 έδωσε συνέντευξη στο ραδιοφωνικό σταθμό CBS στο Σαν Φρανσίσκο (Εικ. 1).

Μετά τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών στο Σαν Φρανσίσκο, ο Δοξιάδης συμμετείχε σε πολλά συνέδρια που εστίαζαν στις μεταπολεμικές προσπάθειες ανοικοδόμησης, όπως η Διεθνής Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τη Στέγαση, τον Σχεδιασμό και την Ανοικοδόμηση το 1947 (Montague, 1947). Επιπλέον, ο Δοξιάδης ήταν επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας στην ελληνοϊταλική διάσκεψη πολεμικών αποζημιώσεων μεταξύ 1949 και 1950 (Politakis, 2018). Ο Δοξιάδης ήταν, επίσης, μέλος της Αμερικανικής Οικονομικής Ένωσης (Papadimitriou, 2021). Τον Νοέμβριο του 1943, ο Κυριάκος Βαρβαρέσος, διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, συνέταξε ένα υπόμνημα εκπροσώπησης της ελληνικής κυβέρνησης για τη νεοσυσταθείσα τότε Διοίκηση Αρωγής και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών (UNRRA), στο οποίο περιέγραφε λεπτομερώς τα διαρθρωτικά οικονομικά ζητήματα της Ελλάδας και την αναταραχή που προκλήθηκε κατά τη διάρκεια της κατοχής κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο¹ (Voglis, 2015). Ένα βιβλίο που συνέγραψε ο Δοξιάδης για να αναλύσει τόσο οπτικά όσο και με κείμενο τις καταστροφές της Ελλάδας κατά τη διάρκεια του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου είναι αυτό με τίτλο Καταστροφή στην Ελλάδα [Devastation in Greece] (Εικ. 2), το οποίο εκδόθηκε το 1946. Χαρακτηριστικός είναι ο χάρτης που περιλήφθηκε στο εν λόγω βιβλίο για να δείξει τις καταστροφές των πόλεων και των χωριών εξαιτίας εμπρησμών κατά τη διάρκεια της κατοχής (Εικ. 3).

H πολυδιάστατη προσέγγιση της Σειράς Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως

Κατά τη διάρκεια της θητείας του στο Υπουργείο Στέγασης και Ανοικοδομήσεως και στο Υπουργείο Συντονισμού στην Ελλάδα, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης επέβλεψε σημαντικό αριθμό δημοσιεύσεων και μελετών που αντικατοπτρίζουν το μεγάλο εύρος των γνώσεων του σχετικά με τις τεχνικές που αφορούσαν στην ανασυγκρότηση διαφόρων πτυχών της ελληνικής οικονομίας. Ως διευθυντής του Υπουργείου Στέγασης και Ανοικοδομήσεως, ο Δοξιάδης ανέθεσε σε αρχιτέκτονες και άλλους επιστήμονες να ταξιδέψουν σε όλη την Ελλάδα και να συλλέξουν στοιχεία σχετικά με τη δόμηση των οικισμών και των χωριών. Εξετάζοντας τους τόμους που εκδόθηκαν στα πλαίσια της Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, κατανοεί κανείς την πολυδιάστατη αντίληψη του Δοξιάδη όσον αφορά στις προσπάθειες ανασυγκρότησης της Ελλάδας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Θα απαριθμήσω παρακάτω μερικά από τα θέματα στα οποία αφιερώθηκαν κάποιοι από τους τόμους της Σειράς Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, προκειμένου να παράσχω μια επισκόπηση του εκτεταμένου φάσματος που πραγματεύονται. Αρχικά, δηλαδή το 1946, η προαναφερθείσα εκδοτική σειρά είχε τον τίτλο Σειρά Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως. Το 1947 μετονομάστηκε σε Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως. Ο πρώτος τόμος της Σειράς Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως,  είχε τίτλο Οικιστική Ανάλυση και εκδόθηκε το 1946 (Δοξιάδης, 1946a). Συντάχθηκε από τον Κωνσταντίνο Α. Δοξιάδη. Στον δεύτερο τόμο της Σειράς Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως, που είχε τίτλο Πίνακες Καταστροφών Οικοδομών της Ελλάδος και εκδόθηκε το 1946 (Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, 1946), η ομάδα μελέτης υπό την επίβλεψη του Δοξιάδη σημειώνει σχετικά με τη μέθοδο που ακολουθήθηκε για τη δημιουργία των διαγραμμάτων ότι έλαβαν υπόψη τον αριθμό των κτιρίων που υπήρχαν σύμφωνα με την απογραφή του 1940. Ο τρίτος τόμος της Σειράς Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως είχε τίτλο Οικοδομική Πολιτική δια την Ανοικοδόμησιν των Οικισμών της Χώρας και συντάχθηκε από τον Δοξιάδη (Δοξιάδης, 1946b). Άλλοι τόμοι που συνέγραψε ο Δοξιάδης για τη σειρά εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως είναι ο πέμπτος τόμος με τίτλο Το οικιστικό μας πρόβλημα (Δοξιάδης, 1946c), ο έβδομος τόμος με τίτλο Οικιστική Πολιτική δια την Ανοικοδόμησιν της Χώρας με ένα Εικοσάχρονο Σχέδιο (Δοξιάδης, 1947a), o ένατος τόμος με τίτλο Θυσίες της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Δοξιάδης, 1947b), και ο ενδέκατος τόμος με τίτλο Καταστροφαί Οικισμών (Δοξιάδης, 1946d).

Στον ενδέκατο τόμο, με τίτλο Καταστροφαί Οικισμών, ο Δοξιάδης αναλύει τις πληθυσμιακές μεταβολές, τις αλλαγές στους οικισμούς και τις γενικές συνέπειες. Κάθε ένα από αυτά τα θέματα αντιστοιχούσε σε ένα από τα τρία κεφάλαια γύρω από τα οποία ήταν δομημένος ο τόμος. Στο κεφάλαιο του προαναφερθέντος τόμου, που είναι αφιερωμένο στους μετασχηματισμούς των οικισμών, ο Δοξιάδης αναφέρει ότι «Η ανάπτυξη και εξέλιξη των οικισμών ουσιαστικά σταμάτησε από το 1940, αλλά σχεδόν μηδέν από το 1941 και μετά» (Δοξιάδης, 1946d, 35). Στο ίδιο κεφάλαιο, ο Δοξιάδης παρατηρεί:

Η διακοπή κάθε οικοδομικής κυκλοφορίας είχε καταστροφικές συνέπειες για τον τεχνικό εξοπλισμό της χώρας. Τα μεγάλα μηχανήματα και εγκαταστάσεις επιτάχθηκαν από τις Αρχές Κατοχής και καταστράφηκαν ή μεταφέρθηκαν στο εξωτερικό. Αλλά και όλα τα αποθέματα οικοδομικών υλικών που διέθετε ο τόπος επιτάχθηκαν και δαπανήθηκαν από τις Αρχές Κατοχής για τις εργασίες τους, ενώ η εισαγωγή νέων υλικών σταμάτησε εντελώς και η παραγωγή άλλων είτε σταμάτησε εντελώς είτε διατέθηκε στις Αρχές Κατοχής, οι οποίες το χρησιμοποίησαν μόνο για στρατιωτικά έργα. Έτσι, η χώρα βρέθηκε απογυμνωμένη από κάθε υλικό μέσο χρήσιμο για την επανέναρξη της οικοδομικής της κίνησης (Δοξιάδης, 1946d, 37).

Στο τελευταίο κεφάλαιο του τόμου Καταστροφαί Οικισμών, που συνέγραψε ο Δοξιάδης, σημειώνει ότι «226.500 ελληνικές οικογένειες ή 1.200.000 άνθρωποι στεγάζονται κάτω από τις χειρότερες συνθήκες» (Δοξιάδης, 1946d, 37). Σε αυτό το κεφάλαιο, ο Δοξιάδης αναλύει τα ζητήματα της αστικοποίησης και της εγκατάλειψης της υπαίθρου. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά την επανεγκατάσταση πολιτών από αγροτικές περιοχές σε αστικά κέντρα, ο Δοξιάδης παρατηρεί ότι είχαμε αύξηση 80.000 κατοίκων στην Αθήνα και 30.000 στη Θεσσαλονίκη. Ο τριακοστός τρίτος τόμος της Σειράς Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως είχε τίτλο Η Επιβίωσης του Ελληνικού Λαού: Εισήγησης εις τον Οργανισμό Ανασυγκροτήσεως. Β: Προς Σχέδιον (Η επιστημονική ομάδα του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, 1947a) (Εικ. 4). Εκδόθηκε το 1947 και λήφθηκε υπόψη κατά τη σύνταξη του ελληνικού υπομνήματος για τη Διάσκεψη Ευρωπαϊκής Συνεργασίας για το Σχέδιο Μάρσαλ που πραγματοποιήθηκε στις 7 Ιουλίου 1947. Η επιστημονική ομάδα που εργάστηκε για αυτόν τον τόμο αναφέρεται στην αναγκαιότητα συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών χωρών. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρεί:

Όταν κάποιος αντιμετωπίζει το πρόβλημα που προκύπτει σήμερα σε όλο τον κόσμο, και ιδιαίτερα στην Ευρώπη, και εξετάζει τις ανάγκες που πρέπει να καλυφθούν, τότε διαπιστώνει τα εξής: […] Η έλλειψη ενός γενικού σχεδίου ανασυγκρότησης, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, οδήγησε στη δημιουργία οικονομικού χάους και σήμαινε ότι σήμερα, δύο χρόνια μετά την απελευθέρωση της Ευρώπης, δεν είναι μόνο δυνατή η επανεκκίνηση της κανονικής παραγωγικής μηχανής, αλλά ούτε καν μια συγκεκριμένη προοπτική για την επίτευξη αυτού του στόχου (Η επιστημονική ομάδα του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, 1947a, 15).

Στον τόμο αυτό, η ομάδα του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως έθεσε τους βασικούς άξονες ενός σχεδίου επιβίωσης του ελληνικού λαού και κάνει κάποιες προβλέψεις για το μέλλον. Ο τόμος περιλάμβανε συγκρίσεις με τις συνθήκες σε άλλες χώρες και πολλά γραφήματα που έδειχναν με οπτικό τρόπο τις υπάρχουσες και μελλοντικές συνθήκες εάν ακολουθηθεί το σχέδιο. Όπως μπορούμε να διαβάσουμε στο τέλος του τόμου, μεταξύ των συνεργατών του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη για την προετοιμασία αυτού του τόμου ήταν και ο αρχιτέκτονας μηχανικός Άγγελος Κυριάκος Τσίτσης, ο οποίος απασχολήθηκε ως αρχιτέκτονας στη Διεύθυνση Σχεδιασμού του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως. Στον τρίτο τόμο της Σειράς Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως με τίτλο Διοικητική Αναδιοργάνωση της Χώρας (Δοξιάδης, 1948), ο Δοξιάδης συμπεριέλαβε ένα χάρτη του 1946 που έδειχνε την οργάνωσης της δημόσιας διοίκησης στην Ελλάδα.  Η σειρά του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως περιλάμβανε μερικούς αγγλικούς τόμους: Οικονομική Πολιτική για την Ανοικοδόμηση των Οικισμών της Ελλάδας [Economic Policy for the Reconstruction of the Settlements of Greece] (Doxiadis, 1946b), Τέτοιος ήταν ο Πόλεμος στην Ελλάδα [Such was the War in Greece] (Doxiadis, 1947a), Καταστροφές Πόλεων και Χωριών στην Ελλάδα [Destructions of Towns and Villages in Greece] (Doxiadis, 1947b),  και  Πειραματικός Οικισμός Αγίου Γεωργίου Κερατσινίου Πειραιά [Experimental Settlement of Saint George Keratsini Piraeus] (The Ministry of Reconstruction, 1947) (Εικ. 5, Εικ. 6).

Ο Έλληνας μοντερνιστής αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης δημοσίευσε το δοκίμιό του με τίτλο «Το πρόβλημα της μορφής» [“The Problem of Form”] στον τόμο Δωδεκάνησα, Τόμος Β, Το οικιστικό και πλαστικό πρόβλημα [Dodecanese, Volume B, The Residential and Plastic Problem] (Pikionis, 1951). Μια μελέτη που εστιάζει στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι αυτή που διεξήγαγε ο Γεώργιος Α. Μέγας, ο οποίος ήταν τότε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών. Ο Μέγας συνέγραψε τον τόμο με τίτλο Το Ελληνικό Σπίτι: Η εξέλιξή του και η σχέση του με τα σπίτια των άλλων βαλκανικών λαών [The Greek House: Its Evolution and its Relation to the Houses of the Other Balkan Peoples] (Megas, 1951). Αφιέρωσε τον τόμο αυτό στους «οικοδόμους της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας» (Megas, 1951). Ο τόμος διαρθρώθηκε γύρω από τα εξής τρία μέρη: «Διάφορες μορφές του ελληνικού λαϊκού σπιτιού», «Το σπίτι των σλαβικών λαών των Βαλκανίων» και «Τα σπίτια των Αλβανών» (Megas, 1951). Ο Δοξιάδης συνέγραψε τον πρόλογο του προαναφερθέντος τόμου. Στον πρόλογο αυτό, ο Δοξιάδης υποστηρίζει ότι «το ελληνικό σπίτι αναπτύχθηκε ανά τους αιώνες, υπό την επίδραση πολλών πολιτισμών σε εκείνους τους φυσικούς παράγοντες που συνήθως καθορίζουν τη μορφή του» (Megas, 1951). Υπογραμμίζει, επίσης, το γεγονός ότι ο Μέγας, στη μελέτη του για το ελληνικό σπίτι, «επιτυγχάνει μια σφαιρική παρουσίαση του προβλήματος σε συνδυασμό με τα παρόμοια προβλήματα στις χώρες γύρω από την Ελλάδα, δίνοντας έτσι στον αναγνώστη μια εικόνα της κατάστασης που ποτέ δεν είχε περιγραφεί τόσο καθαρά» (Megas, 1951, g, h).

Ο Μέγας, από την άλλη πλευρά, στην εισαγωγή του στον τόμο, αναλύει τον ρόλο που διαδραμάτισαν αρχιτέκτονες όπως ο Αριστοτέλης Ζάχος και ο Αναστάσιος Ορλάνδος στη συστηματική μελέτη της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι το έργο του Ζάχου ήταν κομβικό για την κατανόηση της εξέλιξης της λαϊκής αρχιτεκτονικής στη Βόρεια Ελλάδα και την Ήπειρο και ότι οι μελέτες του Ορλάνδου είχαν μεγάλη σημασία για την κατανόηση των χαρακτηριστικών των βυζαντινών αστικών σπιτιών. Αναφέρεται επίσης στις μελέτες της Αγγελικής Χατζημιχάλη στη Σκύρο, το Ρουμλούκι, την Ικαρία, τη Σάμο και τα Βίλια. Ο Μέγας αναφέρει τη «συστηματική έρευνα του λαϊκού σπιτιού που ακολουθείται από το Λαογραφικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, από την Εταιρεία Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης», από το Υπουργείο Ανοικοδομήσεως και ανεξάρτητα από διάφορους Έλληνες ή ξένους μελετητές της Λαογραφίας και της Αρχιτεκτονικής» (Megas, 1951, 1,2). Ανάμεσα στις αναφορές του Μέγα στο βιβλίο του Το Ελληνικό Σπίτι: Η Εξέλιξή του και η Σχέση του με τα Σπίτια των Άλλων Βαλκανικών Λαών είναι το Δύο χωριά από τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους του Άρη  Κωνσταντινίδη (Κωνσταντινίδης, 2011, 34; 1947).  Το δοκίμιο του Δημήτρη Πικιώνη με τίτλο «Η λαϊκή τέχνη κι εμείς. Κριτική μελέτη» (Πικιώνης, 1925), το Εγχειρίδιο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχιτεκτονικής [A Handbook of Greek & Roman Architecture] του Donald Struan Robertson (Robertson, 1929), το βιβλίο του αρχιτέκτονα Γιάννη Λυγίζου με τίτλο Ελληνική νησιώτικη αρχιτεκτονική  (Λυγίζος, 1943) και το άρθρο του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Αντώνιου Κριεζή με τίτλο «Παράδοση στην εξέλιξη: Η επιμονή του κλασικού ελληνικού σπιτιού αποδεδειγμένη» [“Tradition in Evolution: The Persistence of the Classical Greek House Demonstrated”] (Kriezis, 1948).  Ο Λυγίζος και ο Κριεζής ήταν μεταξύ των αρχιτεκτόνων-επιβατών του Ματαρόα. Ο Μέγας υπογραμμίζει, στη μελέτη του για το ελληνικό σπίτι, ότι «η ελληνική αρχιτεκτονική, η οποία έχει τις ρίζες της στο προϊστορικό ελληνικό και γενικότερα στο βορειοευρωπαϊκό σπίτι, δηλαδή το μέγαρο, κάνει την εμφάνισή του στη νεολιθική και μυκηναϊκή εποχή, και επιβιώνει μέχρι σήμερα σε ορισμένες περιοχές με εκπληκτικά αμείωτη ενέργεια» (Megas, 1951, 46). Ο Μέγας επισημαίνει σχετικά με τη σημασία των προσπαθειών της ομάδας του Δοξιάδη κατά τη διάρκεια της κατοχής και μετά το τέλος του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου για την ανοικοδόμηση της Ελλάδας:

Η επιτακτική ανάγκη ανοικοδόμησης των ερειπίων και αποκατάστασης της αγροτικής οικονομίας της χώρας, κατέστησε αναγκαία, ακόμη και κατά τη διάρκεια της κατοχής, την οργάνωση του Γραφείου Μελετών της Πολεοδομικής Υπηρεσίας και τη δημιουργία, αμέσως μετά την απελευθέρωση, του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, του οποίου το πρόγραμμα έργων περιλαμβάνει τη γνώση των τοπικών τύπων και μορφών λαϊκής αρχιτεκτονικής,  που θα χρησίμευε ως βάση για την ανοικοδόμηση του χωριού. Κατά συνέπεια, ο ρυθμός των ερευνών επιταχύνθηκε τα τελευταία χρόνια και, υπό τη διαφωτιστική καθοδήγηση του Γενικού Διευθυντή του Υπουργείου, αρχιτέκτονα κ. Κ. Α. Δοξιάδη, το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της Ελλάδας ερευνήθηκε συστηματικά και τα συμπεράσματα που εξήχθησαν από αυτές είναι έτοιμα προς δημοσίευση (Megas, 1951, 4).

Μεταξύ των τόμων που εκδόθηκαν κατά τα μεταπολεμικά από το Υπουργείο Ανοικοδομήσεως, θα μπορούσα επίσης να αναφερθώ στους τόμους με τίτλους Οι Θυσίες της Ελλάδος, Διεκδικήσεις και Επανορθώσεις της Ελλάδας στον Β ́Παγκόσμιο Πόλεμο [Greece’s Sacrifices, Claims and Reparations in World War II] (Doxiadis, 1947c), Η ανοικοδόμηση της Δωδεκανήσου [The Reconstruction of Dodecanese] (The Ministry of Reconstruction, 1948), Τύποι Αγροτικών Πυρήνων [Types of Rural Nuclei] (The Ministry of Reconstruction, 1949), Ηλιοφάνεια στην Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία [Insolation in Architecture and Town Planning] (Loizos, 1946), Πρακτικά Συνεδρίου Ανοικοδομήσεως Αθηνών-Απρίλη 1946 [Minutes of the Conference for Reconstruction in Athens-April 1946] (The Ministry of Reconstruction, 1946), και Αγροτική Ανέγερση Βοηθητικού Κτιρίου [Rural Construction of Ancillary Building] (Kydoniatis, 1946) και Houses of Thessaly (Megas, 1946).

Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, ο Δοξιάδης δημιούργησε ένα δίκτυο ειδικών που θα ήταν συνεργάτες του μετά το τέλος του πολέμου. Η περίοδος αυτή ήταν καθοριστικής σημασίας για τη διοργάνωση της έκθεσης «Η επιβίωση του ελληνικού λαού», η οποία έλαβε χώρα από τον Νοέμβριο του 1944 έως τον Μάρτιο του 1945 στις αίθουσες του Γραφείου Χρήσεων Γης και Πολεοδομίας, όπου εργαζόταν ως προϊστάμενος τότε. Η ίδια έκθεση φιλοξενήθηκε αργότερα και σε άλλα ιδρύματα στην Ελλάδα, όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο, και στο εξωτερικό. Στα τέλη Μαρτίου του 1945, ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε υλικό από την έκθεση «Η επιβίωση του ελληνικού λαού» για συμμετοχή με αυτό το θέμα στη Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι. Μετά το τέλος της έκθεσης στο Παρίσι, ο Δοξιάδης πέταξε στο Λονδίνο για να δώσει διαλέξεις σχετικά με την καταστροφή της Ελλάδας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο ραδιόφωνο του Λονδίνου και στο BBC. Μερικές ημέρες αργότερα, στις 30 Απριλίου, ο Δοξιάδης ταξίδεψε στο Σαν Φρανσίσκο για να συμμετάσχει ως μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τη Διεθνή Οργάνωση, η οποία πραγματοποιήθηκε, όπως προαναφέρθηκε, από τις 25 Απριλίου έως τις 26 Ιουνίου 1945. Στη συνέχεια, στις 31 Μαΐου 1945, έδωσε μια ομιλία στη σύνοδο του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Την ίδια χρονιά, το 1945, πραγματοποιήθηκε στην Princess Gallery του Λονδίνου μια πρόσθετη έκθεση αφιερωμένη στο υλικό των μελετών του Δοξιάδη σχετικά με τις καταστροφές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα. Η πρώτη φάση της έκθεσης «Η επιβίωση του ελληνικού λαού» πραγματοποιήθηκε σε περίπτερο αφιερωμένο στο σκοπό αυτό, που εγκαταστάθηκε στην οδό Σταδίου στην Αθήνα από τις 24 Μαρτίου έως τις 30 Απριλίου 1949. Μερικούς μήνες αργότερα, η δεύτερη φάση της έκθεσης πραγματοποιήθηκε από τις 10 Δεκεμβρίου 1949 έως τις 9 Φεβρουαρίου 1950 (Kyrtsis, 2006, 48).

Ο Δοξιάδης ήταν ο Συντονιστής του Ελληνικού Προγράμματος Ανάκαμψης. Διετέλεσε Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Στέγασης και Ανοικοδομήσεως. Ο Δοξιάδης είχε σημειώσει σχετικά με αυτή την περίοδο κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης που έδωσε στον Philip C. Brooks στην Αθήνα τον Μάιο του 1964:

Εκείνη την εποχή, εκτός από τον ρόλο μου ως Γενικός Διευθυντής Στέγασης και Ανοικοδομήσεως, ασχολήθηκα κυρίως με το συνολικό πρόγραμμα οικονομικής ανάπτυξης για την Ελλάδα. Ήμουν μέλος του διοικητικού συμβουλίου που μελετούσε επίσημα τα σχέδια για την ανάκαμψη της Ελλάδας και ήμουν επίσης πρόεδρος μιας μικρής ιδιωτικής ομάδας, η οποία επεξεργαζόταν ένα σχέδιο, το οποίο ονομάσαμε Για την επιβίωση του ελληνικού λαού. Εκδόθηκε σε δύο τόμους².

Στις 19 Φεβρουαρίου 1952, ο Δοξιάδης, κατά τη διάρκεια μιας διάλεξης που έδωσε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, περιέγραψε την ακόλουθη ιστορία από το Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο:

Ήταν ερείπια. Τίποτα δεν έμεινε όρθιο. Εδώ κι εκεί υπήρχαν σκληροί, μαύροι σωροί, ανάμεσα στους οποίους κινούνταν αδυνατισμένες σκιές ανθρώπων, στο χλωμό φως του φεγγαριού. Κοίταξα σιωπηλά αυτό το ζοφερό θέαμα. Δεν μπορούσα να φέρω τον εαυτό μου να μιλήσω σε κανέναν, να ζητήσω φαγητό ή νερό από την κατεστραμμένη πηγή. Παντού γύρω μου υπήρχε ερήμωση. Οι άνθρωποι έμοιαζαν με φαντάσματα και η όλη εντύπωση ήταν της καταστροφής που προκλήθηκε από σεισμό.³

H έννοια της οικιστικής, ο ρόλος των διαγραμμάτων για τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη και η έκδοση του περιοδικού Ekistics

Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Α. Δοξιάδη, η «οικιστική» αναφέρεται στην επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών. Σύμφωνα με τη θεωρία της «οικιστικής» του Δοξιάδη, τα στοιχεία της «οικιστικής» χωρίζονται σε πέντε στοιχεία: τη φύση, τον άνθρωπο, την κοινωνία, τα κελύφη και τα δίκτυα (Charitonidou, 2025). Ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο κατά τη διάρκεια ενός συνόλου διαλέξεων που έδωσε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο το 1942. Απαραίτητη για την κατανόηση της προσέγγισης του Δοξιάδη είναι η έννοια της «οικιστικής», την οποία αναλύει, μεταξύ άλλων, στη μελέτη με τίτλο Οικιστικές Μελέτες Οικιστική Ανάλυση: Οδηγίες για τη Μελέτη των Χωροταξικών, των Οικιστικών και Πολεοδομικών Προβλημάτων και για την Ανοικοδόμηση της Χώρας που δημοσιεύθηκε το 1946 (Δοξιάδης, 1946). Σύμφωνα με τον κ. Δοξιάδη, η «οικιστική» εφαρμόζεται σε τρία επίπεδα: στο επίπεδο της γενικής «οικιστικής», στο επίπεδο της πολεοδομίας και στο επίπεδο του σχεδιασμού και της κατασκευής κτιρίων.

Ο Δοξιάδης έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη δημιουργία διαγραμμάτων που είχαν ως στόχο την αναπαράσταση της δομής των κοινοτήτων, όπως φαίνεται το διάγραμμά του με τίτλο “Η δομή των κοινοτήτων” που περιλαμβάνεται στο βιβλίο με τίτλο Η Πρωτεύουσα μας και το μέλλον της (Εικ. 7, Εικ. 8). Στο εν λόγω βιβλίο, ο Δοξιάδης εστίασε στη μελέτη της οικιστικής εξέλιξης της Αθήνας και του Πειραιά (Εικ. 9). Γενικότερα, τα διαγράμματα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο για τη μετάδοση των ιδεών και των επιχειρημάτων του Δοξιάδη. Τα διαγράμματα που κοσμούν πολλά από τα εξώφυλλα του περιοδικού Ekistics είναι χαρακτηριστικά της προσπάθειας του Δοξιάδη να μεταδώσει τις ιδέες του για την «οικιστική» με οπτικό τρόπο (Εικ. 10).

Το περιοδικό Tropical Housing & Planning Monthly Bulletin ήταν μια συλλογική προσπάθεια μεταξύ του Κωνσταντίνου Δοξιάδη και της Jaqueline Tyrwhitt, που εκδιδόταν από το Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής και ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1955, αφού συναντήθηκαν στο πρώτο Διεθνές Συμπόσιο των Ηνωμένων Εθνών για τη Στέγαση και τον Κοινοτικό Σχεδιασμό που πραγματοποιήθηκε στο Νέο Δελχί της Ινδίας, το οποίο πραγματοποιήθηκε μεταξύ 21 Ιανουαρίου και 17 Φεβρουαρίου 1954. Το 1956, λίγο πριν ταξιδέψει στην Αθήνα για να συναντηθεί με τον Δοξιάδη για να αναπτύξει περαιτέρω τη συνεργασία τους, ο Tyrwhitt συμμετείχε στο δέκατο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής/Congrès International d’Architecture Moderne (CIAM), το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Ντουμπρόβνικ της Γιουγκοσλαβίας από τις 3 έως τις 13 Αυγούστου 1956.

Τον Μάρτιο του 1957, ο Δοξιάδης πρότεινε στον Tyrwhitt να συνεργαστεί στενά στο γραφείο του στην Αθήνα, όπως μπορούμε να δούμε στην ακόλουθη επιστολή του: «Jackeline! [sic] Νομίζω ότι πρέπει να έρθετε μαζί μας στην Αθήνα για μερικά χρόνια και το συντομότερο δυνατό. Παρακαλώ μην δεσμευτείτε σε τίποτα πριν προχωρήσουμε [sic] για τα σχέδιά μας»⁴. Το περιοδικό Tropical Housing & Planning Monthly Bulletin εξελίχθηκε στο περιοδικό Ekistics: The Problems and Science of Human Settlements. Στη κείμενό του με τίτλο «Πρότυπα Στέγασης και Πυκνότητας Στέγασης» (“Report of the UN Seminar Working Party on Housing & Community Improvement Programmes”), που δημοσιεύθηκε στο Tropical Housing & Planning Monthly Bulletin, ο Δοξιάδης περιέγραψε τα θέματα που συζητήθηκαν κατά τη διάρκεια της Ομάδας Εργασίας του Σεμιναρίου των Ηνωμένων Εθνών για τη Στέγαση και τα Προγράμματα Κοινοτικής Βελτίωσης (Doxiadis, 1957). Το Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής εξέδιδε το περιοδικό Tropical Housing & Planning Monthly Bulletin από το 1955 έως το 1957 και το περιοδικό Ekistics: The Problems and Science of Human Settlements από το 1957 έως το 2007.

Η οικολογική διάσταση της προσέγγισης του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη

Ένα σημαντικό βιβλίο για την κατανόηση του ρόλου της αειφορίας και της οικολογικής διάστασης της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας στη σκέψη του Δοξιάδη είναι το βιβλίο του με τίτλο Οικολογία και Οικιστική [Ecology and Ekistics] (Doxiadis, 1977). Ο Δοξιάδης ολοκλήρωσε το πρώτο προσχέδιο αυτό του βιβλίου το καλοκαίρι του 1975, λίγο πριν από το θάνατό του. Ο Gerald Dix επιμελήθηκε την τελική έκδοση του βιβλίου αυτού που δημοσιεύθηκε το 1977. Στον πυρήνα του βιβλίου με τίτλο Οικολογία και Οικιστική βρίσκεται το επιχείρημα ότι μια συνθήκη παγκόσμιας οικολογικής ισορροπίας είναι κομβικής σημασίας για την παροχή περιβαλλόντων που μπορούν να προσφέρουν στον άνθρωπο ικανοποιητικές συνθήκες διαβίωσης. Ο Δοξιάδης υποστηρίζει σε αυτό το βιβλίο ότι η ισορροπία μεταξύ του παγκόσμιου οικοσυστήματος και των ανθρώπινων οικισμών έχει μεγάλη σημασία για την επίτευξη αυτής της ισορροπίας. Ο Δοξιάδης πίστευε ότι αυτό θα γινόταν δυνατό με την καθιέρωση της λεγόμενης «παγκόσμιας οικολογικής ισορροπίας». Έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα περιβαλλοντικά ζητήματα που αφορούν την αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Πιο συγκεκριμένα, όπως τονίζει η Παναγιώτα Πύλα, «μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι ο Δοξιάδης υπήρξε πρωτοπόρος στην περιβαλλοντική σκέψη από τη δεκαετία του 1940, διότι η έννοια της οικιστικής, που διαμορφώθηκε κατά την πρώιμη σταδιοδρομία του ως συντονιστής της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης στην Ελλάδα, επεδίωκε να εντάξει ανθρώπους και περιβάλλοντα σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα» (Pyla, 2009). Ο Δοξιάδης συνέλαβε την «οικιστική» ως έναν νέο τρόπο κατανόησης της επιστήμης και της τέχνης των ανθρώπινων οικισμών. Πιο συγκεκριμένα, υποστήριζε ότι η «οικιστική» στοχεύει στο συντονισμό «των οικονομικών, των κοινωνικών επιστημών, των πολιτικών και διοικητικών επιστημών, της τεχνολογίας και της αισθητικής σε ένα συνεκτικό σύνολο», δημιουργώντας «ένα νέο είδος ανθρώπινου οικοτόπου» (Doxiadis, 1963a, 96).

Ένας κεντρικός όρος στο έργο του Δοξιάδη είναι αυτός της «Οικουμενόπολης» (Doxiadis, 1963b; 1967). Η ιδέα της «Οικουμενόπολης»  προήλθε από την υπόθεση ότι η αστικοποίηση, η αύξηση του πληθυσμού και η πρόοδος στις μεταφορές και τα ανθρώπινα δίκτυα θα συγχωνεύσουν τις αστικές περιοχές, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση «Μεγαλοπόλεων» που θα δημιουργούσαν μια ενιαία και συνεχή παγκόσμια πόλη. Ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε διαφορετικές έννοιες για να αναφερθεί σε διαφορετικές αντιλήψεις της αστικής δυναμικής που αντιστοιχούν σε διαφορετικές ιστορικές εποχές. Για την πόλη του 20ού αιώνα, χρησιμοποίησε την έννοια της «Μεγάπολης», υποστηρίζοντας ότι το κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η αέναη εντατικοποίηση των ροών κινητικότητας, οι οποίες θα έσπαγαν τα όρια των πόλεων, μετασχηματίζοντας όχι μόνο τη δομή τους αλλά και το ίδιο το νόημά τους. Ο Δοξιάδης ήταν πεπεισμένος ότι η εποχή της αυτοκίνησης απαιτούσε την ίδρυση νέων αστικών τύπων, οι οποίοι θα οργανώνονταν σαν κυψέλες γύρω από πολλαπλά κέντρα. Σύμφωνα με τον Δοξιάδη, η «Οικουμενόπολη» θα «αποτελούσε μια συνεχή, διαφοροποιημένη, αλλά και ενιαία υφή αποτελούμενη από πολλά κύτταρα, τις ανθρώπινες κοινότητες» (Doxiadis, 1968).

Η εμπιστευτική έκθεση του Δοξιάδη «Προς την Οικουμενόπολη» (“Towards Ecumenopolis”) (Charitonidou, 2024b)⁵, που εκπονήθηκε τον Ιανουάριο του 1961 στο πλαίσιο του Ερευνητικού Προγράμματος «Η πόλη του μέλλοντος», επικεντρώθηκε στον τρόπο επινόησης μιας διαφορετικής προσέγγισης σχετικά με την πόλη του μέλλοντος. Σε αυτή την έκθεση, ο Δοξιάδης αντιλαμβάνεται τις υποδομές ως ένα σκελετό που καλύπτει ολόκληρο τον πλανήτη, ο οποίος προκύπτει από την ισορροπία μεταξύ οικισμών, παραγωγής και φύσης. Θα μπορούσαμε να συσχετίσουμε την έννοια της «Οικουμενόπολης» στο έργο του Δοξιάδη με τη διερεύνηση «στρατηγικών για τη συμβίωση της παγκόσμιας πόλης με τον φυσικό κόσμο» (Pyla, 2009, 10). Μέσα από την έννοια της «Οικουμενόπολης», ο Δοξιάδης στόχευε να μετατρέψει την «οικιστική» σε μια στρατηγική για την παγκόσμια προστασία του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τον Δοξιάδη, η «παγκόσμια οικολογική ισορροπία» (Doxiadis, 1975) θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω της λειτουργικής οργάνωσης των φυσικών πόρων της γης με στόχο την ικανοποίηση των ανταγωνιστικών αναγκών παραγωγής, εγκατάστασης, αναψυχής και προστασίας του περιβάλλοντος. Ο απώτερος στόχος ήταν σαφής: «Στο [μέλλον], θα έχουμε χτίσει τη μεγάλη, παγκόσμια πόλη και κήπο του ανθρώπου με νερό να τρέχει στις αρτηρίες του, φέρνοντας ζωή και εξασφαλίζοντας την εσωτερική ισορροπία και ειρήνη» (Pyla, 2009, 18). Το γεγονός ότι ο Δοξιάδης ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις οικολογικές πτυχές γίνεται εμφανές στο άρθρο του με τίτλο «Οι οικολογικοί τύποι χώρου που χρειαζόμαστε» [“The Ecological Types of Space That We Need”], το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Environmental Conservation το 1975 και στο οποίο υποστήριζε ότι «αυτό που χρειαζόμαστε τώρα είναι να βρούμε την απαιτούμενη ισορροπία μεταξύ όλων των τύπων χώρου από οικολογική άποψη» (Doxiadis, 1975). Ο Δοξιάδης καταλήγει σε αυτό το άρθρο του με μια δήλωση που ανέφερε την αναγκαιότητα δημιουργίας μιας «Παγκόσμιας Οικολογικής Ισορροπίας»/“Global Ecological Balance” ή G.E.B., η οποία περιλαμβάνει δράσεις που στοχεύουν στη «διάσωση της γης για τη γεωργία και την παραγωγή τροφίμων», στη «διατήρηση του περιβάλλοντος» και στην «ενίσχυση της χλωρίδας και της πανίδας που πεθαίνει» (Doxiadis, 1975).

Άλλα κείμενα του Δοξιάδη στα οποία η οικολογία είναι κεντρική είναι το άρθρο του με τίτλο «Νερό για την ανθρώπινη ανάπτυξη» [“Water for Human Development”] (Doxiadis, 1970), όπως και η εισήγησή του με τίτλο «Παγκόσμια Δράση για τους Υδάτινους Πόρους του Ανθρώπου» [“Global Action for Man’s Water Resources”], που παραδόθηκε στο Πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο για τους Υδάτινους Πόρους που διοργανώθηκε από τη Διεθνή Ένωση Υδατικών Πόρων στο Σικάγο του Ιλινόι μεταξύ 24 και 28 Σεπτεμβρίου 1973⁶. Το βιβλίο Οικολογία και Οικιστική περιλαμβάνει μια απεικόνιση της «Οικουμενόπολης». Επιπλέον, στο γλωσσάριο του βιβλίου, η «Οικουμενόπολη» ορίζεται ως «η επερχόμενη πόλη που, μαζί με την αντίστοιχη ανοιχτή γη που είναι απαραίτητη για τον Άνθρωπο, θα καλύψει ολόκληρη τη Γη ως ένα συνεχές σύστημα που σχηματίζει έναν παγκόσμιο οικισμό» (Doxiadis, 1977, xxi). Στο ίδιο γλωσσάριο, μπορούμε να διαβάσουμε ότι η «οικιστική» είναι «η επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών [και ότι] ο όρος επινοήθηκε από τον Κ.Α. Δοξιάδη από την ελληνική λέξη οίκος» (Doxiadis, 1977, xxii). Η «οικιστική» βασίζεται στην αντίληψη των ανθρώπινων οικισμών ως ζωντανών οργανισμών που έχουν τους δικούς του νόμους. Παράλληλα, η «οικιστική» συνδέεται με  τη διεπιστημονική μελέτη της εξέλιξης των ανθρώπινων οικισμών από την πιο πρωτόγονη φάση τους στη «Μεγάπολη», στη «Δυνάπολη» και στην «Οικουμενόπολη» (Doxiadis, 1977, xxii). Στο επίκεντρο της προσπάθειας του Δοξιάδη να κατανοήσει τη δυναμική του μετασχηματισμού των οικιστικών δομών και της σχέσης τους με τις υποδομές, ήταν η μέλετη και η σύγκριση διαφορετικών δομών, όπως αυτών του χωριού, της πόλης, της μητρόπολης, της «Μεγάπολης», της «Δυνάπολης» και της «Οικουμενόπολης» (Doxiadis, 1968). Ο Δοξιάδης, στο βιβλίο στο βιβλίο του με τίτλο Οικολογία και Οικιστική, ορίζει την οικολογία ως τον «κλάδο της βιολογίας που ασχολείται με τις αμοιβαίες σχέσεις των ζωντανών οργανισμών και του περιβάλλοντός τους, τις συνήθειες, τους τρόπους ζωής, τους πληθυσμούς κ.λπ.»  (Doxiadis, 1977, xxi). Για τον Δοξιάδη, πιο συγκεκριμένα, η οικολογία αφορά στη μελέτη της αλληλεπίδρασης των ατόμων με το περιβάλλον τους, και στη χωρική κατανομή τους σε σχέση με τα υλικά και κοινωνικά αίτια και αποτελέσματα» (Doxiadis, 1977, xxi).

Ευχαριστίες: Το ερευνητικό έργο στα πλαίσια του οποίου έγραψα το παρών επιστημονικό άρθρο υποστηρίχτηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της Δράσης «3η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών» (Αριθμός Έργου: 7833). Είμαι η Επιστημονική Υπεύθυνη του εν λόγω ερευνητικού έργου με τίτλο «Το όραμα ανοικοδόμησης του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη και του Adriano Olivetti στην Ελλάδα και στη Ιταλία: μεταξύ συγκεντρωτικής και μη συγκεντρωτικής πολιτικής». Το μεταδιδακτορικό αυτό έργο εκπονήθηκε στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών. Επίσης, ευχαριστώ τον Ανδρέα Γιακουμακάτο, που ήταν σύμβουλός μου στα πλαίσια αυτού του μεταδιδακτορικού έργου, και τη Γιώτα Παυλίδου από τα αρχεία του Κωνσταντίνου Δοξιάδη που με βοήθησε στα πλαίσια της αρχειακής μου έρευνας στο Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Έμμας Δοξιάδη που στεγάζεται στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τους δύο κριτές του άρθρου μου, τον αρχισυντάκτη του περιοδικού InScience, τη συντακτική ομάδα του περιοδικού InScience, και τον Nesim Kaloshi για την τεχνική υποστήριξη του διαδικτυακού τόπου του περιοδικού InScience.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Αρχεία UNRRA, PAG4/4.1.9, Θεματικοί φάκελοι ιστορικών, Υπόμνημα της Ελληνικής Αντιπροσωπείας στη Διοίκηση Αρωγής και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών, Νοέμβριος 1943.

[2] Philip C. Brooks, Oral History Interview with Dr. Constantinos Doxiadis Minister of Housing and Reconstruction, Greece, 1945-48. Athens, Greece May 5, 1964. Προσβάσιμο στον διαδικτυακό σύνδεσμο: https://www.trumanlibrary.gov/library/oral-histories/doxiadis#transcript

[3] Κωνσταντίνος A. Δοξιάδης, “‘The Greek Problem’ Lecture at the University of Chicago, 19.2.52”, 19 Φεβρουαρίου 1952. Articles-Materials/15051. Αρχεία Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, Ίδρυμα Κωνσταντίνοι και Εμμάς Δοξιάδη.

[4] Δοξιάδης, επιστολή προς τη Jacqueline Tyrwhitt, 17 Μαρτίου 1957. Φάκελος 19248. Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη. Αρχεία Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, Ίδρυμα Κωνσταντίνοι και Εμμάς Δοξιάδη.

[5] Δοξιάδης, «Προς την Οικουμενόπολη» [“Towards Ecumenopolis”], confidential report, 1961. Αρχεία Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, Ίδρυμα Κωνσταντίνοι και Εμμάς Δοξιάδη.

[6] Δοξιάδης, «Παγκόσμια Δράση για τους Υδάτινους Πόρους του Ανθρώπου» [“Global Action for Man’s Water Resources”], εισήγηση που παρουσιάστηκε στο Πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο για τους Υδατικούς Πόρους που διοργάνωσε η Διεθνής Ένωση Υδατικών Πόρων στο Σικάγο του Ιλινόις, 24-28 Σεπτεμβρίου 1973. Αρχεία Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, Ίδρυμα Κωνσταντίνοι και Εμμάς Δοξιάδη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ

Δοξιάδης, Κ. Α, 1946. Οικιστική ανάλυση. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 1.

Δοξιάδης, Κ. Α, 1946. Οικοδομική Πολιτική δια την Ανοικοδόμησιν των Οικισμών της Χώρας. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 3.

Δοξιάδης, Κ. Α, 1946. To Οικιστικό μας Πρόβλημα. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 5.

Δοξιάδης, Κ. Α, 1946. Καταστροφαί Οικισμών. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 11.

Δοξιάδης, Κ. Α, 1947. Οικιστική Πολιτική δια την Ανοικοδόμησιν της Χώρας με ένα Εικοσάχρονο Σχέδιο. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 7.

Δοξιάδης, Κ. Α, 1947. Θυσίες της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 9.

Δοξιάδης, Κ. Α, 1948. Η Διοικητική Αναδιοργάνωση της Χώρας. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 13.

Δοξιάδης, Κ. Α, 1960. Η Πρωτεύουσα μας και το μέλλον της. Αθήνα: Τεχνικό Γραφείο Δοξιάδη.

Η επιστημονική ομάδα του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, 1947. Η Επιβίωσης του Ελληνικού Λαού: Εισήγησης εις τον Οργανισμόν Ανασυγκροτήσεως. Β: To Σχέδιον. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 33.

Η επιστημονική ομάδα του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, 1947. Η Επιβίωσης του Ελληνικού Λαού: Εισήγησης εις τον Οργανισμόν Ανασυγκροτήσεως. Α: Τα Δεδομένα. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 32.

Κωνσταντινίδης, Α. 1947. Δυο χωριά από τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα: Αυτοέκδοση

Κωνσταντινίδης, Α. 2011. Δυο χωριά από τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Λυγίζος, Γ., 1943. Ελληνική νησιώτικη αρχιτεκτονική. Αθήνα: Αετός.

Πικιώνης, Δ. 1925. Η λαϊκή μας τέχνη κι εμείς. Κριτική μελέτη. Φιλική Εταιρεία, 4, σ. 149-150.

Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, 1946. Πίνακες Καταστροφών Οικοδομών της Ελλάδος. Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ. 2.

Χαριτωνίδου, Μ., 2023.  H σχέση πολεοδομίας και πολιτικής στη σκέψη του Κωνσταντίου Α. Δοξιάδη και του Adriano Olivetti: Πολεοδομικός σχεδιασμός και Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανάκαμψης, στο Γεμενετζή, Γ., Νιαβής, Σ., Τασοπούλου, Α., επιμ., Πρακτικά από το 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας, Χωροταξίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, «Χωρικός και Αναπτυξιακός Σχεδιασμός: Προκλήσεις και Ευκαιρίες, 29 Σεπτεμβρίου – 2 Οκτωβρίου 2022. Βόλος: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, 1433-1446. ΙSSN: 2945-0578 ISBN: 978-618- 5765-00-2, doi: https://doi.org/10.17613/j35t-sb82

Χαριτωνίδου, Μ., 2024. Η σχέση πόλης και πολιτικής κατά την ψυχροπολεμική περίοδο στην Ελλάδα και στην Ιταλία: H αντίληψη της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης των Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη και Αdriano Οlivetti. InScience, pp. 1-20, doi:  https://doi.org/10.17613/2f9cp-nts37

 

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Charitonidou, M., 2022. Constantinos Doxiadis and Adriano Olivetti’s role in reshaping the relationship between politics and urban planning. In:  Charitonidou, M., 2022.  Drawing and Experiencing Architecture. Bielefeld: Transcript Verlag, pp. 211-230, doi: https://doi.org/10.1515/9783839464885-009

Charitonidou, M., 2022. Towards a critique of technocracy in the thought of Constantinos A. Doxiadis and Adriano Olivetti: Democracy, urban sociology and Marshall Plan politics, paper presented at the nineteenth annual Historical Materialism conference “Facing the Abyss: An Epoch of Permanent War and Counterrevolution”, School of Oriental and African Studies (SOAS), London, 12 November 2022, doi: https://doi.org/10.17613/b513-dj86

Charitonidou, M., 2023. Constantinos Doxiadis and Adriano Olivetti’s urban politics and democracy: Ekistics as condisciplinary science and communities as concrete utopias, paper presented at the Urban History Group Conference 2023, University of Warwick, UK, doi: https://doi.org/10.17613/m3nf-ep77

Charitonidou, M., 2023. Constantinos Doxiadis and Adriano Olivetti and Marshall Plan politics: Urban planning and the formation of national identity, paper to be presented at the 76th Annual International Conference of the Society of Architectural Historians, 20-22 September 2023, doi: https://doi.org/10.17613/by09-g413

Charitonidou, M., 2024. Doxiadis Associates’ Understanding of the Role of Infrastructure in Urban Planning: Ekistics, Ecumenopolis and the Regional Plan for Lagos State. Ιn: Varma, A., Sharma, V. C., Tarsi, E. (eds), 2024. Proceedings of the 2nd International Conference on Trends in Architecture and Construction: ICTAC-2024; 9 April, Chandigarh, India. Singapore: Springer, pp. 549-569, doi: https://doi.org/10.1007/978-981-97-4988-1_32

Charitonidou, M., 2024. Constantinos A. Doxiadis and Adriano Olivetti’s Conception of Urbanism and Urban Public Space. In:Tamborrino, R., (ed). 2024. Città che si adattano?/Adaptive Cities? Volume 1. Turin: AISU International, pp. 508-521, doi: https://doi.org/10.17613/m9kb-x687

Charitonidou, M., 2025. Reinventing Modern Architecture in Greece: From Sentimental Topography to Ekistics. London, New York: Routledge, doi: https://doi.org/10.4324/9781003494157

Deane, P., 1965. Constantinos Doxiadis: Master Builder of Free Men. Dobbs Ferry, N.Y.: Oceana Publications.

Doxiadis, C. A., 1946. Devastation in Greece. Λονδίνο: Price One Shilling.

Doxiadis, C. A., 1946. Economic Policy for the Reconstruction of the Settlements of Greece. Athens: Series of the Ministry of Reconstruction, no. 3.

Doxiadis, C. A., 1947. Such was the War in Greece. Athens: Series of the Ministry of Reconstruction, no. 9.

Doxiadis, C. A., 1947. Destructions of Towns and Villages in Greece. Athens: Series of the Ministry of Reconstruction.

Doxiadis, C. A., 1947. Greece’s Sacrifices, Claims and Reparations in World War II. Athens: Series of the Ministry of Reconstruction, no. 19.

Doxiadis, C. A., 1957. Report of the UN Seminar Working Party on Housing & Community Improvement Programmes. Tropical Housing & Planning Monthly Bulletin, Vol. 3, No 18, pp. 51–52.

Doxiadis, C. A., 1963. Architecture in Transition. New York: Oxford University Press.

Doxiadis, C. A., 1963. Ecumenopolis: The Settlement of the Future. Athens: Doxiadis Associates.

Doxiadis, C. A., 1967.  Ecumenopolis: The Settlement of the Future. Athens: Athens Technological Organization, Athens Center of Ekistics.

Doxiadis, C. A., 1968. Ecumenopolis: Tomorrow’s City. In: Britannica Book of the Year 1968. Chicago: Encyclopedia Britannica, pp.16-38.

Doxiadis, C. A., 1970. Water for Human Development. Journal of the American Water Works Association, 62, pp. 740-746.

Doxiadis, C. A., 1975.  The Ecological Types of Space That We Need. Environmental Conservation, Vol. 2, No. 1, pp. 3-13.

Doxiadis, C. A., 1977. Ecology and Ekistics, edited by Gerald Dix. London: Elek.

Kriezis, A., 1948. Tradition in Evolution: The Persistence of the Classical Greek House Demonstrated. The Architectural Review, 103, pp. 267-268.

Kydoniatis, S. P., 1946. Rural Construction of Ancillary Building. Athens: Series of Publications of the Ministry of Reconstruction, no. 16.

Kyrtsis, A.-A., ed., 2006. Constantinos A. Doxiadis: Texts, Design Drawings, Settlements. Αθήνα: Ίκαρος.

Loizos, A., 1946. Insolation in Architecture and Town Planning. Athens: Series of Publications of the Ministry of Reconstruction, no. 14.

Megas, G. A., 1946. Houses of Thessaly. Athens: Series of Publications of the Ministry of Reconstruction, no. 4.

Megas, G. A., 1951. The Greek House: Its Evolution and its Relation to the Houses of the Other Balkan Peoples. Athens: Series of Publications of the Ministry of Reconstruction, no. 37.

Montague, M. M., 1947. UN Progress in the Social Field. World Affairs, Vol. 110, No 1, pp. 35-39, URL: https://www.jstor.org/stable/20664396

Papadimitriou, D., 2021. Nationalism and Communism Go Global: The Ideology of ‘Nationally Minded’ Greeks in the Early Cold War, 1947–1955. National Identities, Vol. 24  No 2, pp. 145-164, doi: https://doi.org/10.1080/14608944.2021.1924648

Pikionis, D., 1951. The Problem of Form. In: Doxiadis, C. A., 1951. Dodecanese, Volume B, The Residential and Plastic Problem. Athens: Series of Publications of the Ministry of Reconstruction, no. 21.

Politakis, G., 2018. The Post-War Reconstruction of Greece. Νέα Υόρκη: Palgrave Macmillan.

Pyla, P., 2009. Planetary Home and Garden: Ekistics and Environmental-Developmental Politics. Grey Room, 36, pp. 6-35, doi: https://doi.org/10.1162/grey.2009.1.36.6

Robertson, D. S., 1929. A Handbook of Greek & Roman Architecture. Cambridge: The University Press.

Speake, G., ed. 2000. Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition. Λονδίνο: Fitzroy Dearborn.

Stavrakis, P. J., 1989. Moscow and Greek Communism, 1944-1949. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press.

The Ministry of Reconstruction, 1946. Minutes of the Conference for Reconstruction in Athens-April 1946. Athens: Series of Publications of the Ministry of Reconstruction, no. 15.

The Ministry of Reconstruction, 1947. Experimental Settlement of Saint George Keratsini Piraeus. Athens: Series of the Ministry of Reconstruction, C1.

The Ministry of Reconstruction, 1948. The Reconstruction of Dodecanese.  Athens: Series of the Ministry of Reconstruction, C2.

The Ministry of Reconstruction, 1949. Types of Rural Nuclei. Athens: Series of Publications of the Ministry of Reconstruction, C4.

Tzonis, ‎ A., Rodi, Α. P., 2013. Greece: Modern Architectures in History. Λονδίνο: Reaktion Books.

Voglis, P., 2015. The Politics of Reconstruction: Foreign Aid and State Authority in Greece, 1945-1947. In: Wieviorka, O. et al., (ed), 2015. Seeking Peace in the Wake of War: Europe, 1943-1947. Amsterdam: Amsterdam University Press, pp. 277-296.