H ΣΧΕΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ADRIANO OLIVETTI

Της Μαριάννας Χαριτωνίδου

Το άρθρο αναλύει την προσέγγιση του Adriano Olivetti (1901-1960) όσον αφορά στον πολεοδομικό σχεδιασμό, τον βιομηχανικό σχεδιασμό, την αρχιτεκτονική και την κοινωνική μεταρρύθμιση. Στο επίκεντρο του οράματος του Olivetti να μετασχηματίσει την Ivrea και τα περίχωρά της σε μοντέλο σύγχρονης βιομηχανικής και κοινοτικής ζωής. Μεταξύ των δεκαετιών του 1930 και του 1960, ο Olivetti επαναπροσδιόρισε την Ivrea ως κόμβο καινοτομίας και πειραματισμού, δημιουργώντας μια κοινότητα με επίκεντρο το εργοστάσιό του. Η προσέγγισή του έδωσε έμφαση στο συνδυασμό της οικονομικής ανάπτυξης με την κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη, οδηγώντας στην ίδρυση της «βιομηχανικής πόλης του 20ού αιώνα», που από το 2018 αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Ο Olivetti συνεργάστηκε με εμβληματικούς αρχιτέκτονες και σχεδιαστές, συμπεριλαμβανομένων των Luigi Figini, Gino Pollini και Marcello Nizzoli, για να διαμορφώσει την υποδομή και το σχεδιασμό προϊόντων του εργοστασίου. Ανάμεσα στα αξιοσημείωτα προϊόντα του εργοστασίου Olivetti ήταν η γραφομηχανή Lettera 22 και ο υπολογιστής Elea 9003. Οι αισθητικές και λειτουργικές καινοτομίες του συμβόλιζαν την απομάκρυνση από τον παραδοσιακό βιομηχανικό σχεδιασμό και τόνιζαν τον ιταλικό μοντερνισμό και ορθολογισμό. Η σημασία που έδινε η εταιρία Olivetti στο σχεδιασμό φαίνεται πέρα από την παραγωγή προϊόντων βιομηχανικού σχεδιασμού και στο σχεδιασμό του γυάλινου κτηρίου του εργοστασίου, και των κοινοτικών εγκαταστάσεων όπως το Νηπιαγωγείο στην Ivrea. Η σχεδιαστική αντίληψη των προϊόντων του εργοστασίου Olivetti χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό αισθητικής και λειτουργικότητας. Παράλληλα, ο τρόπος που σχεδιάστηκε η «βιομηχανική πόλη του 20ού αιώνα» αποτυπώνει τη σημασία που ο Olivetti προσέδιδε στη βελτίωση της ζωής των εργαζομένων και στην προώθηση της δημιουργικότητας. Αυτή η μοναδική ενσωμάτωση βιομηχανικών, αρχιτεκτονικών και κοινωνικών στοιχείων καθιέρωσε την κληρονομιά του Olivetti ως πρωτοπόρου της σύγχρονης βιομηχανικής αστικοποίησης.

Ο Adriano Olivetti ήταν μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Εθνικού Ινστιτούτου Πολεοδομικού Σχεδιασμού/Istituto Nazionale di Urbanistica (INU) από το 1948 και πρόεδρός του από τις 16 Ιουνίου 1950. Επίσης, ήταν χρηματοδότης το περιοδικό Urbanistica από το 1949.  Από το 1951, διαδραμάτισε ζωτικό ρόλο ως Αντιπρόεδρος του προγράμματος Αρωγής και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών/Comitato Amministrativo Soccorso Ai Senzatetto (UNRRA-CASAS). Το 1959, διορίστηκε πρόεδρος της υπηρεσίας σχεδιασμού-στέγασης UNRRA-CASAS (Brilliant, 1993). Για να κατανοήσουμε καλύτερα το όραμα του Olivetti, θα μας βοηθούσε να εξετάσουμε το ρόλο του προγράμματος UNRRA-CASAS. Το CASAS αναφέρεται στη Διοικητική Επιτροπή για την Ανακούφιση των Αστέγων. Ως εκ τούτου, επικεντρώθηκε στην ανοικοδόμηση κατοικιών για άστεγους μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Το πρόγραμμα UNRRA-CASAS ιδρύθηκε το 1947 στη Ρώμη ως αυτόνομο κέντρο υποστήριξης που λειτούργησε στα πλαίσιο της UNRRA για την κατασκευή κατοικιών. Ο Υπουργός Δημοσίων Έργων ήταν ο πρόεδρος της επιτροπής του προγράμματος UNRRA-CASAS και στο πλαίσιο αυτής, με το Πρωθυπουργικό Διάταγμα της 19ης Δεκεμβρίου 1947, συστάθηκαν δύο συμβούλια. Το πρώτο συμβούλιο ήταν υπεύθυνο για την εκτέλεση των οικοδομικών εργασιών. O  Guido Nazdo, αξιωματούχος των Ηνωμένων Πολιτειών σε κατασκευαστικά θέματα, που ήταν μέλος της αποστολής της UNRRA στην Ιταλία, η οποία στη συνέχεια απορροφήθηκε από τη Διοίκηση Οικονομικής Συνεργασίας (ECA), κλήθηκε να συμμετάσχει στο πρόγραμμα UNRRA-CASAS. Ο Πρόεδρος Harry S. Truman διόρισε τον Paul G. Hoffman ως επικεφαλής της Διοίκησης Οικονομικής Συνεργασίας (ECA) τον Απρίλιο του 1948.

Ο Γάλλος ιστορικός της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας Jean-Louis Cohen υπογραμμίζει ότι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια σημαδεύτηκαν […] από μια σημαντική αμερικανική παρουσία στην Ιταλία» (Cohen, 2012, 312).  Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις ιταλοαμερικανικές ανταλλαγές από το 1945 έως το 1948, θα πρέπει να εξετάσουμε τον αντίκτυπο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανάκαμψης, του λεγόμενου Σχεδίου Μάρσαλ, στις πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ΗΠΑ και της Ιταλίας (Charitonidou, 2023). Μια περίπτωση στην οποία καθίσταται εμφανής η παρουσία των Ηνωμένων Εθνών είναι αυτή του προγράμματος UNRRA-CACAS, το οποίο αναπτύχθηκε υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών.

Στη Matera, ο Olivetti έδωσε ζωή σε ένα γνήσιο διεπιστημονικό εργαστήριο, όπως έκανε και σε πολλά άλλα έργα, συμπεριλαμβανομένου του αγροτικού χωριού Cutro, της οικιστικής κοινότητας San Basilio στη Ρώμη και του ημιτελούς χωριού Porto Conte στην περιοχή Alghero. Το 1955, ο Olivetti ίδρυσε το Ινστιτούτο Αστικής και Αγροτικής Ανανέωσης ή, στα ιταλικά, Istituto Rinnovamento Urbano Rurale (IRUR) του Canavese ως εργαλείο για την καταπολέμηση της τοπικής ανεργίας μέσω της προώθησης νέων βιομηχανικών και γεωργικών επιχειρήσεων. Το Canavese είναι η περιοχή γύρω από την Ivrea, όπου βρισκόταν το εργοστάσιο του Olivetti. Το 1956, ο Olivetti διορίστηκε επίτιμο μέλος του Αμερικανικού Ινστιτούτου Πολεοδόμων και αναπληρωτής πρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Στέγασης και Πολεοδομίας.

Για να κατανοήσουμε πόσο σημαντικός ήταν ο αντίκτυπος του προγράμματος UNRRA-CACAS, το οποίο λειτούργησε από το 1947 έως το 1963 (όταν έγινε ISES/Istituto per lo Sviluppo dell’Edilizia Sociale), μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι ήταν υπεύθυνο για την κατασκευή περισσότερων από χιλίων χωριών σε όλη την Ιταλία (Charitonidou, 2022). Σε πολλές περιπτώσεις, διάσημοι αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, οι οποίοι εργάζονταν εκτός του τεχνικού προσωπικού του οργανισμού, κλήθηκαν να σχεδιάσουν στα πλαίσια του προγράμματος UNRRA-CACAS. Εκτός από το πρόγραμμα UNRRA-CACAS, τα δύο προγράμματα Ina-Casa (1949-1956 και 1956-1963) διαδραμάτισαν, επίσης, σημαντικό ρόλο σε ορισμένους μετασχηματισμούς μεγάλης κλίμακας που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής εποχής στην Ιταλία χάρη στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανάκαμψης.

Το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανάκαμψης έδωσε κεφάλαια στην UNRRA-CASAS για την Associazione per lo Sviluppo dell’Industria nel Mezzogiorno (SVIMEZ) και στη συνέχεια για την Cassa per il Mezzogiorno, την ιταλική κρατική υπηρεσία για την ανάπτυξη του νότου, που ιδρύθηκε το 1950. Σημαντικές για την κατανόηση της αισθητικής που σχετίζεται με τη μεταπολεμική Νότια Ιταλία ή “Mezzogiorno” είναι οι φωτογραφίες της Αμερικανίδας φωτορεπόρτερ Marjory Collins, ειδικά εκείνες που συνοδεύουν το άρθρο με τίτλο “Viaggio ai ‘Sassi’ di Matera”, που δημοσιεύθηκε το 1950 στο περιοδικό Comunità (Musatti, 1950). Η Matera, η οποία βρίσκεται στην περιοχή Basilicata, σχετίζεται με την έννοια του “meridionalismo”, η οποία αναφέρεται στη μελέτη των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών προβλημάτων στο Νότο. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της ζούσε ακόμα στα “sassi”, τα οποία είναι ένα είδος πρωτόγονων σπιτιών.

Στα πλαίσια του προγράμματος UNRRA-CASAS, προσκλήθηκε  ο κοινωνικός επιστήμονας Frederick Friedmann να συνεργαστεί στο πρόγραμμα αναζωογόνησης στη Matera. Ο Olivetti ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τον πολεοδομικό και περιφερειακό σχεδιασμό. Επισήμαινε στα κείμενά του και στα βιβλία του τη σημασία της κοινότητας και την ενσωμάτωσή της στις απαιτήσεις μιας σύγχρονης οικονομίας και κοινωνίας. Πίστευε ότι η έννοια της κοινότητας ήταν στενά συνδεδεμένη με την ιδέα της δημοκρατίας. Ο Friedmann  έφτασε στη Matera υπό την αιγίδα μιας υποτροφίας του Ιδρύματος Fulbright για να ασχοληθεί με τη μελέτη της φιλοσοφίας της ζωής των Ιταλών αγροτών. Τα μέλη της ομάδας που ορίστηκε να αναλάβει την έρευνα για τη Matera περιλάμβανε τους Riccardo Musatti, Giuseppe Isnardi, Francesco Nitti, Tullio Tentori, Federico Gorio, Ludovico Quaroni, Rocco Mazzarone, Lidia De Rita, Giuseppe Orlando, Gilberto Marselli και Eleonora Bracco. Ο Adriano Olivetti επέβλεπε το έργο τους.

Το όνομα που δόθηκε σε αυτή την ομάδα ειδικών ήταν Επιτροπή για τη Μελέτη της Πόλης και της Υπαίθρου της Matera/Commissione per lo studio della città e dell’agro di Matera. Η ομάδα ήταν, επίσης, γνωστή ως Ομάδα Μελέτης/Gruppo-Studi (Commissione per lo studio della città e dell’agro di Matera, 1956). Κάθε μέλος συνέβαλε με τη μοναδική προοπτική και τον τομέα εμπειρογνωμοσύνης του στην έρευνα, καλύπτοντας τομείς όπως η φιλοσοφία, η δημοσιογραφία, η γεωγραφία, η ιστορία, η εθνολογία, η αρχιτεκτονική, ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η δημογραφία, η ψυχολογία, η οικονομία, η παλαιοεθνολογία και η μηχανική. Αυτή η προσπάθεια οδήγησε σε μια σειρά ερευνητικών αποτελεσμάτων που δημοσιεύθηκαν από την UNRRA-CASAS το 1956 (Christie, Guzmán, Bogdanović, 2016). Ο Olivetti και ο Friedmann συμμερίζονταν την πεποίθηση ότι οι οργανωτικές δομές της παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας παρείχαν το βασικό θεμέλιο για τη σταδιακή καθοδήγηση των αγροτών της νότιας Ιταλίας προς τη νεωτερικότητα.

Ένα βασικό στοιχείο για την κατανόηση της επιρροής του σχεδίου Μάρσαλ στην Ιταλία είναι η συμμετοχή του Olivetti στο κέντρο μελέτης της επιτροπής στέγασης UNRRA-CACAS, η οποία ήταν επιφορτισμένη με την ανάπτυξη σχεδίων εποικισμού κατά το πρότυπο της κοινοτικής συνάθροισης (United Nations Relief and Rehabilitation Administration, 1950). Σε πολλές περιπτώσεις, διακεκριμένοι αρχιτέκτονες, οι οποίοι λειτουργούσαν ανεξάρτητα από το τεχνικό προσωπικό του γραφείου, κλήθηκαν να σχεδιάσουν οικισμούς. Το κίνημα Movimento Comunità, που ιδρύθηκε από τον Olivetti το 1947, υποστήριζε ότι η δημοκρατία θα έπρεπε να προκύψει από μια διεξοδική κριτική της κομματικής πολιτικής εκπροσώπησης. Επιπλέον, βασιζόταν στη θέση του Olivetti ότι η νέα Ιταλική Δημοκρατία θα πρέπει να βασίζεται στην ομοσπονδιακή ιδέα μιας «κοινότητας κοινοτήτων». Η προσέγγιση του Olivetti αντλούσε επιρροές από τη θεωρία του Αμερικανού ιστορικού και κοινωνιολόγου Lewis Mumford. Το σχέδιο που πρότεινε ο Olivetti βασιζόταν ουσιαστικά σε τρία κρίσιμα στοιχεία: την κοινότητα, την περιοχή και το εργοστάσιο. Θεμελιώδης για το όραμα του Olivetti για μια νέα κοινωνία ήταν η έννοια της κοινότητας. Το 1952, ο Olivetti επισήμανε σχετικά με την κατανόησή του για την έννοια της κοινότητας:

Μια κοινότητα ούτε πολύ μεγάλη ούτε πολύ μικρή, γεωγραφικά καλά καθορισμένη, οπλισμένη με εξουσία, η οποία θα παρείχε σε όλες τις δραστηριότητές της την απαραίτητη συνεργασία, αποτελεσματικότητα, σεβασμό στην ανθρώπινη προσωπικότητα, τον πολιτισμό και την τέχνη, που από επιλογή έχει επιτευχθεί σε […] μια δεδομένη περιοχή, σε μια ενιαία βιομηχανία. (Olivetti, 1952; Musatti, Bigiaretti, Soavi, 1958, 16).

Ο Olivetti τόνιζε, επίσης, τη σημασία των κοινοτικών κέντρων για την κοινωνία:

Το δομικό στοιχείο για το κοινοτικό κίνημα ήταν σίγουρα πρώτα και κύρια το κοινοτικό κέντρο. Όπως το εξέφρασε ο Olivetti: Στο σχήμα της κοινότητας, τα κοινοτικά κέντρα – που είναι οι δημοκρατικοί πυρήνες – η οργανωμένη κουλτούρα, η δύναμη για εργασία, θα δημιουργήσουν μαζί, κοινότητες· οι κοινότητες θα δώσουν τη θέση τους στο κράτος· η πολιτική θα λαμβάνει χώρα εντός των θεσμικών οργάνων (Olivetti, 1952, 153).

Μεταξύ των τοποθεσιών στις οποίες ο Adriano Olivetti ηγήθηκε έργων που σχετίζονται με τον πολεοδομικό σχεδιασμό είναι οι Ivrea, Canavese, Valle d’Aosta (Louvin, 2001), Matera, η La Martella και Pozzuoli. Για να κατανοήσουμε πλήρως την έννοια του Olivetti για τη δημοκρατία και την κοινότητα, πρέπει να εξετάσουμε τον στόχο του να μεταμορφώσει το φυσικό και κοινωνικό τοπίο της Ivrea (Ciorra, Limana, Trevisani, 2020; Bonifazio, Scrivano, 2001⁾. Μεταξύ της δεκαετίας του 1930 και του 1960, ο Adriano Olivetti έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην μεταμόρφωση της Ivrea, μετατρέποντάς την σε εργαστήριο σχεδιασμού – σε βιομηχανική, αρχιτεκτονική και αστική κλίμακα – και σε ένα ζωντανό επιχειρηματικό και κοινωνικό πειραματισμό (Fornari, Turrini, 2022). Δημιούργησε μια κοινότητα γύρω από το εργοστάσιο. Το όραμά του χαρακτηριζόταν από την πρόθεση να αναπτύξει μια ξεχωριστή πρωτοβουλία κοινωνικής μεταρρύθμισης που στόχευε στην ενσωμάτωση της ανάπτυξης, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Από το 2018, η βιομηχανική πόλη που οραματίστηκε και δημιούργησε ο Adriano Olivetti περιλαμβάνεται στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO (Εικ. 1). Η λεγόμενη «βιομηχανική πόλη του 20ού αιώνα» περιλάμβανε εργοστάσια παραγωγής, οικιστικές μονάδες και κτίρια κοινωνικών υπηρεσιών. Αποτελείται από δεκαοκτώ κτίρια. Όταν ο Olivetti ανέλαβε τη θέση του Γενικού Διευθυντή του εργοστασίου Olivetti το 1932 και του Προέδρου το 1938, η ανάπτυξη της εταιρείας Olivetti επιταχύνθηκε, καθιστώντας την καινοτομία προτεραιότητα. Για να γίνει αυτό δυνατό, ανέθεσε το σχεδιασμό των προϊόντων της εταιρείας, των κτιρίων της βιομηχανικής πόλης της Ivrea και του αστικού τοπίου σε εξέχοντες σχεδιαστές, αρχιτέκτονες και πολεοδόμους της εποχής (de Giorgi, Morteo, 2008; Ricciardelli, 2001).

Ο Olivetti αντιλαμβανόταν τον βιομηχανικό σχεδιασμό, τη γραφιστική, την αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό ως ζωτικής σημασίας για να κάνει το όραμα της κοινότητάς του πραγματικότητα (Giudici, 1969). Σύμφωνα με την προσέγγισή του, ο βιομηχανικός εκσυγχρονισμός και η καινοτόμος αναδιοργάνωση των χώρων ενσωματώθηκαν με συνθετικό τρόπο. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Ivrea έγινε σημείο συνάντησης για μια γενιά αρχιτεκτόνων που έφεραν επανάσταση στο προφίλ της πόλης. Ο Olivetti κατανόησε τη σημασία του συνδυασμού του ιταλικού μοντερνισμού και του ορθολογισμού. Κάλεσε Ιταλούς αρχιτέκτονες όπως ο Luigi Figini και ο Gino Pollini να σχεδιάσουν τα κτίρια του εργοστασίου (Gregotti, Marzari, 2002). Ο Olivetti κατανοούσε το ρόλο του σχεδιασμού στη διαμόρφωση νέων ιδανικών στην κοινωνία, δεδομένου ότι είχε βαθιά γνώση του πολεοδομικού σχεδιασμού και είχε διαβάσει εκτενώς βιβλία αφιερωμένα στο σχεδιασμό, την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Γνώριζε τα οφέλη της πρόσληψης γνωστών και εμβληματικών σχεδιαστών της εποχής για να σχεδιάσουν τα προϊόντα του εργοστασίου του. Αυτό γίνεται εμφανές όχι μόνο στις επιλογές του σχετικά με την αρχιτεκτονική των κτιρίων της βιομηχανικής πόλης, αλλά και στον εμβληματικό σχεδιασμό της γραφομηχανής Lettera 22 του 1949 και του υπολογιστή Elea 9003 του 1958 (Gazzarri, 2021; Rao, 2003; Casaglia, 2023). Ο αρχιτέκτονας-σχεδιαστής Marcello Nizzoli σχεδίασε τη γραφομηχανή γραφείου Lexicon 80, και τη φορητή γραφομηχανή Lettera 22 (Celant, 1968; Nizzoli, Carlo Quintavalle, 1990). Ο σχεδιασμός αυτών των εμβληματικών προϊόντων της εταιρείας Olivetti βασίστηκε στην πρόθεση να συνδυαστεί η λειτουργικότητα που σχετίζεται με τα χαρακτηριστικά απόδοσης των τυποποιημένων μηχανημάτων και την υψηλή αισθητική ποιότητα που τα καθιστά οπτικά ελκυστικά.

Ο εμβληματικός σχεδιασμός των προϊόντων της εταιρείας Olivetti συνέβαλε σημαντικά στην επέκταση και την ανάπτυξή της. Ο σχεδιασμός αφορούσε όχι μόνο τα προϊόντα της εταιρείας αλλά και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των κτιρίων της εταιρείας και τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Για παράδειγμα, η γυάλινη πρόσοψη του κεντρικού κτιρίου του εργοστασίου έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σχεδιαστικής ταυτότητας του εργοστασίου. Από το 1934 έως το 1958, οι Luigi Figini και Gino Pollini επέκτειναν τα εργαστήρια πολλές φορές. Καθώς η εταιρεία Olivetti γνώρισε ταχεία ανάπτυξη, η έδρα της μετατράπηκε στο «γυάλινο εργοστάσιο»: μια αισθητικά ευχάριστη και γεωμετρικά ακριβής δομή που χαρακτηρίζεται από μια γραμμική λειτουργικότητα που σήμαινε απόκλιση από την παραδοσιακή προοπτική του βιομηχανικού πολιτισμού στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Πιο συγκεκριμένα, η γυάλινη πρόσοψη, που χαρακτηρίζεται από τη γραμμική λειτουργικότητά της, αντιπροσωπεύει μια μετατόπιση από τις παραδοσιακές ιδέες του βιομηχανικού πολιτισμού στον πολεοδομικό σχεδιασμό (Εικ. 2., Εικ. 3).

Το εργοστάσιο του Olivetti, το οποίο σχεδιάστηκε από τους Figini και Pollini το 1940, ήταν μια κατασκευή από σκυρόδεμα ύψους 60 ποδιών που διέθετε μια μεγάλη γυάλινη πρόσοψη μήκους 350 ποδιών. Το εσωτερικό σχεδιάστηκε προσεκτικά για να ενισχύσει την παραγωγή, διασφαλίζοντας παράλληλα την άνεση των εργαζομένων. Το κεντρικό κτίριο του εργοστασίου επωφελήθηκε από την κατασκευή από σκυρόδεμα, η οποία παρέχει γενναιόδωρο ανοιχτό χώρο που ενισχύεται από κολώνες και ράμπες που εμφανίζουν γλυπτική ρευστότητα. Πέρα από τις εγγενείς ιδιότητες του υλικού, είναι σαφές ότι ο χώρος και οι δομικές λεπτομέρειες σχεδιάστηκαν από αρχιτέκτονες που έδωσαν προτεραιότητα στην αισθητική. Μεταξύ 1940 και 1941, οι Figini και Pollini σχεδίασαν το Νηπιαγωγείο στην Ivrea για να φιλοξενήσει 150 παιδιά (Εικ. 4, Εικ. 5, Εικ. 6). Επικεντρώθηκαν στη δημιουργία ενός φωτεινού, χαρούμενου περιβάλλοντος, αποφεύγοντας παράλληλα μια θεσμική αίσθηση.

Ο κατάλογος της έκθεσης “Olivetti, Design in Industry” που πραγματοποιήθηκε το 1952 στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (MoMA) της Νέας Υόρκης περιείχε εικόνες του Νηπιαγωγείου στην Ivrea, το οποίο σχεδίασαν οι Luigi Figini και Gino Pollini, καθώς και το κτίριο του εργοστασίου Olivetti με τη γυάλινη πρόσοψη που αναφέρθηκε παραπάνω, σχεδιασμένο από τους ίδιους αρχιτέκτονες. Οι φωτογραφίες των κτιρίων που αναφέρονται παραπάνω περιλήφθηκαν στις πρώτες σελίδες του καταλόγου. Αμέσως μετά τις σελίδες του καταλόγου με τα κτίρια, μπορούμε να δούμε φωτογραφίες εμβληματικών προϊόντων της εταιρείας Olivetti, όπως η φορητή γραφομηχανή Lettera 22 (1949), και η γραφομηχανή γραφείου Lexicon 80 (1947), τα οποία σχεδιάστηκαν από τον αρχιτέκτονα και σχεδιαστή Marcello Nizzoli. Εκτός από τη δημιουργία προϊόντων και τα κτίρια της βιομηχανικής πόλης, η εταιρεία Olivetti επικεντρώθηκε στο σχεδιασμό των καταστημάτων της σε διάφορες πόλεις, συμπεριλαμβανομένου του εμβληματικού καταστήματος Olivetti στη Βενετία και τοποθεσιών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σχετικά με αυτό, μπορούμε να διαβάσουμε στον κατάλογο της έκθεσης “Olivetti, Design in Industry”:

Τα καταστήματα, που δημιουργήθηκαν διαφορετικά χρόνια, είναι έργο διαφορετικών αρχιτεκτόνων […] δεν είναι μόνο τα μηχανήματα που πωλούνται: είναι το συνολικό γούστο της εταιρείας (Lionni, 1952).

Εκτός από το σχεδιασμό των προϊόντων και των κτιρίων, η Olivetti ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τη γραφιστική των φυλλαδίων και των αφισών που δημιουργήθηκαν από διάσημους σχεδιαστές και αρχιτέκτονες. Επέλεξε να προσκαλέσει μερικούς από τους πιο καινοτόμους σχεδιαστές να αναπτύξουν τα βιβλία και τις αφίσες επειδή γνώριζε τη σημασία του ρόλου του σχεδιασμού στην προώθηση των προϊόντων του εργοστασίου. Αυτό είναι επίσης εμφανές στην απόφαση να συμπεριληφθούν στον κατάλογο της προαναφερθείσας έκθεσης με τίτλο “Olivetti, Design in Industry” αρκετά εμβληματικά εξώφυλλα και αφίσες, όπως μια εικόνα του εξωφύλλου που σχεδίασε ο Giovanni Pintori για ένα φυλλάδιο που αφορούσε μια αριθμομηχανή εκτύπωσης που παρήγαγε η εταιρεία Olivetti, εικόνες των τρισδιάστατων οθονών για βιτρίνες καταστημάτων και βιομηχανικές εκθέσεις σχεδιασμένες από τον Giovanni Pintori,  μια διαφημιστική αφίσα σχεδιασμένη από τον Leo Lionni, ο οποίος ήταν επίσης ο επιμελητής του καταλόγου της έκθεσης “Olivetti, Design in Industry”, και ένα εξώφυλλο βιβλίου και μια αφίσα σχεδιασμένη από τον Giovanni Pintori. Όπως μπορούμε να διαβάσουμε στον κατάλογο που αναφέρθηκε παραπάνω, ο Giovanni Pintori ήταν, εκείνη την εποχή, ο καλλιτεχνικός διευθυντής της εταιρείας Olivetti.

Σχετικά με την προσοχή που προσέδιδε η εταιρεία Olivetti στο σχεδιασμό των αφισών, ο Giovanni Pintore, σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης: «μια σελίδα ή μια αφίσα πρέπει να είναι πλούσια σε σημασία και […]  το νόημά της πρέπει να προέρχεται από τις εγγενείς ιδιότητες του αντικειμένου ή της λειτουργίας που διαφημίζει» (Giovanni Pintore στο Lionni, 1952, 17). Ο Pintore έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη σαφήνεια και το στυλ, συνδυάζοντας «την ευρύτερη αντίληψη του Olivetti με τη συγκεκριμένη ιδέα ενός μεμονωμένου προϊόντος σε μια ενιαία εικόνα, τόσο γραφιστικά όσο και σε τρεις διαστάσεις» (Giovanni Pintore στο Lionni, 1952, 17). Όπως και η αρχιτεκτονική του, κάθε έντυπη διαφήμιση και διαφημιστικό αντικείμενο, από τα επιστολόχαρτα μέχρι τις διαφημιστικές πινακίδες, επιχειρούσαν να μεταφέρουν τη φιλοσοφία των προϊόντων και το όραμα της εταιρείας Olivetti. Στον κατάλογο αναφέρονται τα ακόλουθα τέσσερα χαρακτηριστικά της διαφημιστικής πρακτικής της Olivetti: «(1) νηφάλια χρήση της γλώσσας· (2) ευφάνταστα εικονογραφικά σύμβολα· (3) παρουσιάσεις ενοποιημένες από μία αισθητική έννοια. (4) έμφαση στο υψηλό επίπεδο σχεδιασμού της εταιρείας.» (Giovanni Pintore στο Lionni, 1952, 17) (Εικ. 7, Εικ. 8)

Στη δεκαετία του 1930, ο Adriano Olivetti αναζωογόνησε τη βιομηχανική παραγωγή παράλληλα με μια προσπάθεια να αναμορφώσει την επικράτεια και το τοπίο της Ivrea. Οι μελέτες του ρυθμιστικού σχεδίου και το σχέδιο που υποβλήθηκε το 1938 ήταν καθοριστικά για την ανάπτυξη της βιομηχανικής πόλης. Το σχέδιο του Δήμου της Ivrea ανατέθηκε στους Luigi Figini, Egisippo Devoti και Luigi Piccinato. Το σχέδιο περιέγραφε το νέο προφίλ της πόλης, υποστήριζε τα τρέχοντα έργα επέκτασης του εργοστασίου και διέθετε νέες ζώνες για τη στέγαση των εργαζομένων. Το 1934, όσον αφορά τον πολεοδομικό σχεδιασμό της Ivrea, ο Adriano ανέθεσε στους Luigi Figini και Gino Pollini να δημιουργήσουν ένα νέο πολεοδομικό σχέδιο για τη βιομηχανική πόλη. Ο Figini και ο Pollini αγκάλιασαν τα ορθολογιστικά ιδεώδη της λειτουργικής πόλης που υποστήριζε το Μοντέρνο Κίνημα και τα μέλη των Διεθνών Συνεδρίων Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής  (CIAM). Η ομάδα που εργάστηκε για το Master Plan της Ivrea που πραγματοποιήθηκε το 1938 περιλάμβανε, εκτός από τους Luigi Figini και Gino Pollini, τον μηχανικό Egisippo Devoti. Στον πυρήνα αυτού του  Master Plan ήταν η προσπάθεια συνδυασμού της αναγκαιότητας ανταπόκρισης στη βιομηχανική ανάπτυξη και της σημασίας της διατήρησης του ιστορικού ιστού.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Adriano Olivetti επέστρεψε στην Ivrea μετά την εξορία του στην Ελβετία. Αντιλαμβανόταν τη βιομηχανική πόλη ως μια πειραματική πρωτοβουλία που σχεδιάστηκε για να δημιουργήσει μια νέα κοινωνική δομή. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η εταιρεία Olivetti ενίσχυσε τα πολιτιστικά της προγράμματα με καινοτόμες πρωτοβουλίες. Το 1945, η Ivrea αναδείχθηκε ως κομβικό σημείο όχι μόνο για τους Ιταλούς διανοούμενους με στόχο την οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας των πολιτών, αλλά και ως κόμβος για αρχιτέκτονες και πολεοδόμους πρόθυμους να υλοποιήσουν τα οράματά τους. Οι αρχιτέκτονες που κλήθηκαν να συμβάλουν με τα αρχιτεκτονικά τους σχέδια στην αναζωογόνηση της Ivrea περιλάμβαναν τους Luigi Figini, Gino Pollini, Ignazio Gardella, Marco Zanuso, Eduardo Vittoria, Ettore Sottsass, και Gino Valle. Οι πολεοδόμοι με τους οποίους συνεργάστηκε ο Olivetti για να μετατρέψει το όραμά του στην Ivrea σε πραγματικότητα περιλάμβαναν τους Giovanni Astengo, Carlo Doglio και Luigi Piccinato. Οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι που αναφέρθηκαν προηγουμένως διαμόρφωσαν την κοινότητα με τα σχέδιά τους και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στις περίπλοκες ιταλικές και παγκόσμιες αρχιτεκτονικές συζητήσεις.

Το 1947, ο Olivetti ίδρυσε το Κοινοτικό Κίνημα [Movimento Comunità], το οποίο ήταν ένα κίνημα προσανατολισμένο προς το άτομο και τον πολίτη. Αργότερα έγινε πολιτικό κόμμα. Ο Olivetti ήταν πρόεδρος του Ιταλικού Ινστιτούτου Πολεοδομίας (INU) από το 1950 έως το 1960 και δήμαρχος της Ivrea από το 1956 έως το 1958. Συγκεκριμένα, εξελέγη Δήμαρχος το 1956 με το  πολιτικό κόμμα Movimento Comunità. Το 1948, ο Olivetti έγινε μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Εθνικού Ινστιτούτου Πολεοδομικού Σχεδιασμού/Istituto Nazionale di Urbanistica (INU). Το ίδιο έτος συμμετείχε στο Δεύτερο Συνέδριο του INU, που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη. Εξελέγη στο Διοικητικό Συμβούλιο του INU μαζί με τους Leone Cattani, Aldo Della Rocca, Giovanni Astengo, Paolo Rossi de Paoli, Cesare Valle και Luigi Piccinato. Ο Olivetti έγινε επίσης διευθυντής του περιοδικού Urbanistica το 1949 (Scrivano, 2013). Το ενδιαφέρον του Olivetti για την αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό είναι εμφανές στις εκδοτικές του πρωτοβουλίες και στο ενδιαφέρον του για την προώθηση πολιτιστικών δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Αντιλαμβανόταν την αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό ως σημαντικές παραμέτρους στην προσπάθειά του να συνδυάσει τη βιομηχανική ανάπτυξη, την αισθητική ποιότητα και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των εργαζομένων. Ανάμεσα στο 1952 και στο 1954, ο Olivetti διεξήγαγε μια μελέτη που επικεντρώθηκε στις φυσικές, οικονομικές και κοινωνιολογικές πτυχές του Canavese και της Ivrea. Ο συντονισμός των οικονομικών προγραμμάτων ήταν η κεντρική πτυχή του περιφερειακού σχεδίου του Olivetti.

Χάρη στο μεγάλο ενδιαφέρον του για την αρχιτεκτονική και την κατανόησή του ότι θα μπορούσε να διαδραματίσει ζωτικό ρόλο στην ταυτότητα της εταιρείας του, ο Olivetti κάλεσε τους αρχιτέκτονες Marcello Nizzoli και Gian Mario Oliveri να σχεδιάσουν μια ομάδα κτιρίων κατοικιών. Αυτά τα κτίρια, τα οποία εμπνεύστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τις αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν μεταξύ του 1948 και του 1955. Περιλάμβαναν μονοκατοικίες για στελέχη, κτίρια κατοικιών που περιείχαν τέσσερα διαμερίσματα, ένα κτίριο που περιλάμβανε δεκαοκτώ διαμερίσματα και τη Villa Capellaro. Το 1953, ο Olivetti ανέθεσε στον Ignazio Gardella το σχεδιασμό και την κατασκευή της καντίνας και της λέσχης αναψυχής της εταιρείας που προορίζονταν για περισσότερους από 1.600 υπαλλήλους. Ο σχεδιασμός του κτιρίου αυτού από τον Gardella χαρακτηριζόταν από μια αξιοσημείωτη τυπολογική πολυπλοκότητα, η οποία εμφανίζει επιρροές από το έργο του Frank Lloyd Wright. Όταν αυτό το κτίριο του Gardella παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του τελευταίου Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM), που πραγματοποιήθηκε στο Otterlo το 1959, προκάλεσε πολλές συζητήσεις και κριτικές.

Συμπερασματικά, το όραμα και οι πρωτοβουλίες του Adriano Olivetti στην Ivrea αντιπροσωπεύουν μια πρωτοποριακή ενσωμάτωση της βιομηχανικής καινοτομίας, της αρχιτεκτονικής, του πολεοδομικού σχεδιασμού και της κοινωνικής μεταρρύθμισης. Η δέσμευσή του να συνδυάσει τη λειτουργικότητα, την αισθητική ποιότητα και την κοινωνική ευθύνη είχε ως αποτέλεσμα ένα μοναδικό μοντέλο βιομηχανικής νεωτερικότητας που διαμόρφωσε βαθιά το φυσικό και πολιτιστικό τοπίο της Ivrea και της γύρω περιοχής. Μέσω συνεργασιών με σημαντικούς αρχιτέκτονες, σχεδιαστές και πολεοδόμους, η εταιρία Olivetti δημιούργησε όχι μόνο εμβληματικά προϊόντα, αλλά και ένα ολιστικό περιβάλλον όπου η βιομηχανική ανάπτυξη συνυπήρχε με τον πολιτιστικό εμπλουτισμό και την ευημερία της κοινότητας. Η προσέγγισή του Olivetti, η οποία συνδύαζε ορθολογιστικά ιδεώδη με βαθιά κατανόηση των ανθρώπινων αναγκών, έχει αφήσει μια διαρκή κληρονομιά, κερδίζοντας την αναγνώριση της Ivrea ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Η «βιομηχανική πόλη του 20ού αιώνα» εμπνέει τον σύγχρονο διάλογο σχετικά με τη σχέση μεταξύ σχεδιασμού, κοινωνίας και βιωσιμότητας.

Σημείωση σχετικά με τις φωτογραφίες και την έρευνα πεδίου για το εν λόγω άρθρο: Οι φωτογραφίες 2-10 που συνοδεύουν το εν λόγω άρθρο λήφθηκαν από τη συγγραφέα κατά τις επιτόπιες επισκέψεις στη «βιομηχανική πόλη του 20ού αιώνα» στην Ivrea που έλαβε χώρα στα πλαίσια του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου Annual Conference of the European Association for Architectural Education που συνδιοργανώθηκε μεταξύ 29 Αυγούστου και 3 Σεπτεμβρίου 2023 από το Politecnico di Torino και την European Association for Architectural Education. Ευχαριστώ πολύ τους διοργανωτές για αυτή την εμπειρία. Στο συνέδριο αυτό παρουσίασα την επιστημονική εισήγηση με τίτλο “Research by Design at the Crossroads of Architecture and Visual Arts: Exploring the Epistemological Reconfigurations”, η οποία δημοσιεύθηκε ως εξής: Marianna Charitonidou, “Research by Design at the Crossroads of Architecture and Visual Arts: Exploring the Epistemological Reconfigurations”, in Michela Barosio, Elena Vigliocco, Santiago Gomes, eds., School of Architecture(s) – New Frontiers of Architectural Education: EAAE Annual Conference—Turin 2023 (Cham: Springer, 2024), doi: https://doi.org/10.1007/978-3-031-71959-2_25

Ευχαριστίες: Το ερευνητικό έργο στα πλαίσια του οποίου έγραψα το παρών επιστημονικό άρθρο υποστηρίχτηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της Δράσης «3η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών» (Αριθμός Έργου: 7833). Είμαι η Επιστημονική Υπεύθυνη του εν λόγω ερευνητικού έργου με τίτλο «Το όραμα ανοικοδόμησης του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη και του Adriano Olivetti στην Ελλάδα και στη Ιταλία: μεταξύ συγκεντρωτικής και μη συγκεντρωτικής πολιτικής». Το μεταδιδακτορικό αυτό έργο εκπονήθηκε στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών. Επίσης, ευχαριστώ τον Ανδρέα Γιακουμακάτο που ήταν σύμβουλός μου στα πλαίσια αυτού του μεταδιδακτορικού έργου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bonifazio, P., Scrivano P., 2001. Olivetti Builds Modern Architecture in Ivrea: Guide to the Open Air Museum. Μιλάνο: Skira.

Brilliant, Eleanor L., 1993. Theory and reality in the vision of Adriano Olivetti. Voluntas: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organisations, Vol. 4, No 1, pp. 95-114.

Casaglia, G., 2023. Informatica Olivetti: 1970-1998 (Ρώμη: Edizioni di Comunità, 2023).

Celant, G., 1968. Marcello Nizzoli. Μιλάνο: Edizioni di Comunità.

Charitonidou, M., 2022. Constantinos Doxiadis and Adriano Olivetti’s role in reshaping the relationship between politics and urban planning. In:  Charitonidou, M., 2022.  Drawing and Experiencing Architecture. Bielefeld: Transcript Verlag, pp. 211-230, doi: https://doi.org/10.1515/9783839464885-009

Charitonidou, M., 2023. Individual-community Assemblages in Post-war Era Architecture: The Dissolution of Universality. In:  Charitonidou, M., 2023. Architectural Drawings as Investigation Devices: Architecture’s Changing Scope in the 20th Century. Λονδίνο; Νέα Υόρκη: Routledge, pp. 71-105, doi: https://doi.org/10.4324/9781003372080-4

Christie, J. J., Guzmán E., Bogdanović J., (eds), 2016. Political Landscapes of Capital Cities. Boulder, CO: University Press of Colorado.

Ciorra, P., Limana F., M. 2020. Trevisani, Universo Olivetti: Comunità Come Utopia Concreta/Community as a Concrete Utopia. Ρώμη: Edizioni di Comunità.

Cohen, J.-L., 2012. The Future of Architecture since 1889. Λονδίνο: Phaidon.

Commissione per lo studio della città e dell’agro di Matera. 1956. Saggi introduttivi di Riccardo Musatti, Federico G. Friedmann, Giuseppe Isnardi. Ρώμη: UNRRA CASAS/Prima Giunta.

De Giorgi, M., Morteo E., 2008. Olivetti: Una bella Società. Τορίνο: U. Allemandi.

Fornari, D., Turrini D., (eds) 2022. Olivetti Identities: Spaces and Languages 1933-1983. Zurich: Triest Verlag GmbH.

Gazzarri, M., 2021. Elea 9003: storia del primo calcolatore elettronico italiano. Ρώμη: Edizioni di Comunità.

Giudici, G., (ed) 1969. Olivetti, formes et recherche: Musée des Arts Décoratifs, Παρίσι, 19 Novembre-1 Janvier 1970. Ivrea: Société Olivetti.

Gregotti, V., Marzari, G., (eds) 2002. Luigi Figini, Gino Pollini: Opera Completa. 2. ed. Μιλάνο: Electa.

Lionni, L., (ed) 1952  Olivetti: Design in Industry. Νέα Υόρκη: Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης.

Louvin, R., 2001. Studi e proposte preliminari per il piano regolatore della Valle d’Aosta. Ρώμη: Edizioni di Comunità.

Musatti, R., 1950. Viaggio ai ‘Sassi’ di Matera. Comunità, Vol. 4 No 9, pp. 40-43.

Musatti, R., Bigiaretti L., Soavi G., (eds) 1958. Olivetti, 1908-1958, μετάφραση M. Gendel. Ivrea: Olivetti Co.

Nizzoli, A., Quintavalle C., 1990. Marcello Nizzoli. Νέα έκδοση. Μιλάνο: Electa.

Olivetti, A., 1952. Società, Stato, Comunità: Per una Economia e Politica Comunitaria. Ρώμη: Comunità, Ρώμη.

Rao, G., 2003. La sfida al futuro di Adriano e Roberto Olivetti. Il laboratorio di ricerche rlettroniche, Mario Tchou e l’Elea 9003. Mélanges de l’Ecole française de Rome, Vol. 115 No 2, pp. 643-678.

Ricciardelli, C., 2001. Olivetti: Una storia, un sogno ancora da scrivere: La sociologia del lavoro Italiana nell’esperienza di Ivrea. Μιλάνο: Franco Angeli.

Scrivano, P., 2013. Building Transatlantic Italy: Architectural Dialogues with Postwar America. Farnham, Surrey: Ashgate.

United Nations Relief and Rehabilitation Administration. 1950. UNRRA: The History of the United Nations Relief and Rehabilitation Administration. Νέα Υόρκη: Columbia University Press.