H ΣΧΕΣΗ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ: H ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Α. ΔΟΞΙΑΔΗ ΚΑΙ ADRIANO OLIVETTI

Το άρθρο επιχειρεί να αναλύσει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, αστικού σχεδιασμού, πολεοδομικού σχεδιασμού, κοινωνικής ιστορίας, πολιτικής ιστορίας, οικονομικής ιστορίας και των διακρατικών σπουδών. Εστιάζει στη σχέση μεταξύ αστικού σχεδιασμού και πολιτικής κατά την ψυχροπολεμική περίοδο στην Ελλάδα και στην Ιταλία. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ανάλυση του ρόλου του Έλληνα αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη (1913-1975) και του Ιταλού βιομήχανου Adriano Olivetti (1901-1960). Τόσο ο Δοξιάδης όσο και ο Olivetti έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για την εξέλιξη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ του αστικού σχεδιασμού και της πολιτικής του Σχεδίου Marshall.

Το άρθρο βασίζεται στην υπόθεση ότι ο Δοξιάδης θα μπορούσε να θεωρηθεί εκπρόσωπος ενός «τεχνοκρατικού φονταμενταλισμού», ενώ ο Olivetti ενός «καπιταλιστικού πατερναλισμού»[1]. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη θεωρία του Γερμανού κοινωνιολόγου και πολιτικού οικονομολόγου Max Weber, η οποία είναι χρήσιμη για να κατανοήσει κανείς καλύτερα τη σχέση μεταξύ πολιτικής και τεχνοκρατίας στην σκέψη και την πρακτική των Δοξιάδη και Olivetti. Οι διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές των Δοξιάδη και Olivetti και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της Ελλάδας και της Ιταλίας κατά τη μεταπολεμική περίοδο συνέβαλαν στη διαμόρφωση διαφορετικών αρχών όσον αφορά στο όραμα που χαρακτήριζε το πως αντιλαμβάνονταν τη σχέση πολιτικής και πολεοδομίας. Εξετάζεται, επίσης, ο τρόπος που ο καθένας από αυτούς αντιλαμβανόταν το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας, και τη δυνατότητα των στρατηγικών πολεοδομικού σχεδιασμού να συμβάλουν δυναμικά στη διαμόρφωση νέων όρων κατανόησης του ζητήματος της εθνικής ταυτότητας. Το άρθρο εγγράφεται σε μια προσπάθεια συσχέτισης των πολεοδομικών προσεγγίσεων στην Ελλάδα και την Ιταλία και των ψυχροπολεμικών γεωπολιτικών συγκρούσεων. Ο τρόπος με τον οποίο ο Olivetti αντιλαμβανόταν τη σχέση μεταξύ δημοκρατίας και κοινότητας είναι μία από τις πτυχές που διερευνώνται στα πλαίσια της μελέτης στην οποία εγγράφεται το άρθρο [2]. Ο Olivetti προσέδιδε μεγάλη σημασία στη σχέση των πολιτών με τα θεσμικά όργανα. Όπως υπογραμμίζει ο Ιταλός κοινωνιολόγος Franco Ferrarotti, το ουτοπικό όραμα του Olivetti θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «συγκεκριμένη ουτοπία» («concreta utopia»), υπό την έννοια ότι η κατανόηση των κοινοτήτων ως συγκεκριμένων σχετίζεται με την πεποίθησή του ότι οι κοινότητες καθορίζονται από τη γεωγραφία και την ιστορία (Charitonidou, 2023a; 2023b).

Οι σκέψεις που αναπτύσσονται σε αυτό το άρθρο επιχειρούν να συμβάλλουν στην έρευνα σχετικά με τον αντίκτυπο της επιρροής των ΗΠΑ στην ευρωπαϊκή μεταπολεμική αρχιτεκτονική και πολεοδομία, τοποθετώντας το ελληνικό και το ιταλικό πλαίσιο σε ένα συγκριτικό πλαίσιο¹. Η επιλογή να επικεντρωθεί αυτή η συγκριτική μελέτη στην Ελλάδα και στην Ιταλία βασίζεται στο γεγονός ότι και στα δύο πλαίσια, κατά τα μεταπολεμικά χρόνια, η προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της εθνικής ταυτότητας ήταν πολύ παρούσα, για διαφορετικούς λόγους στο κάθε πλαίσιο, εφόσον διαφορετικά πολιτικά μοντέλα ήταν κυρίαρχα στην κάθε περίπτωση. Η απόφασή μου να μελετήσω το όραμα του Δοξιάδη για την ανοικοδόμηση βασίζεται στο γεγονός ότι αποτελεί μία από τις πολύ σπάνιες περιπτώσεις στη μεταπολεμική Ευρώπη, ενός ατόμου που έχει ταυτόχρονα ενεργή δράση στα πεδία της πολιτικής, του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, καταλαμβάνοντας σημαντικές πολιτικές θέσεις και προτείνοντας συγκεκριμένες στρατηγικές αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού για την ανοικοδόμηση.

Ένα σημαντικό σημείο σύγκλισης των Δοξιάδη και Olivetti είναι η ευρύτητα της δραστηριότητάς τους και της οπτικής τους κατά τη μεταπολεμική εποχή. Και οι δύο, αντί να οριοθετήσουν την πρακτική και τη θεωρία τους εντός των ορίων συγκεκριμένων επιστημονικών πειθαρχιών, επιδίωξαν να θέσουν τους όρους που θα επέτρεπαν στρατηγικές ανασυγκρότησης πέραν των συμβατικών μοντέλων (Charitonidou, 2022a; 2022b; 2022c; 2023a; 2023b; Χαριτωνίδου, 2023). Ο τρόπος σκέψης τους βασιζόταν στη διασταύρωση διαφόρων πειθαρχιών. Αυτή η ευρύτητα της πρακτικής τους καθιστά κατανοητή την επιλογή μου να εξετάσω τις δραστηριότητές τους με σκοπό να αναδείξω την αλληλεξάρτηση μεταξύ του ζητήματος της εθνικής ταυτότητας και της ανοικοδόμησης κατά τα μεταπολεμικά χρόνια.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα ήταν μια από τις χώρες που επλήγησαν περισσότερο κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η Ιταλία επελέγη επειδή, για να αντιμετωπίσει την κομμουνιστική επιρροή, η πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στην επιρροή του οράματος της πολιτικής της ανοικοδόμησης στη μεταπολεμική Ιταλία. Για τους λόγους αυτούς, η διαμόρφωση εθνικής ταυτότητας στη μεταπολεμική Ελλάδα και Ιταλία αποτέλεσε σημαντικό ζήτημα σε διάφορους τομείς, όπως ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, ο πολεοδομικός σχεδιασμός και ο κινηματογράφος. O Δοξιάδης αντιπροσωπεύει τη μεταπολεμική τεχνοκρατική ελίτ της Ελλάδος, ενώ ο Olivetti εμψυχώνει το πνεύμα τής μεταπολεμικής ιταλικής επιχειρηματικής αστικής τάξης. Η ανάλυσή μου επικεντρώνεται στην πενταετή θητεία του Δοξιάδη στο Υπουργείο Ανοικοδόμησης, αφενός, και στον ρόλο του Olivetti ως προέδρου του Istituto Nazionale di Urbanistica (INU) από το 1950, και αντιπροέδρου της Διοίκησης Αρωγής και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Relief and Rehabilitation Administration, UNRRA-CASAS) ως το 1959, αφετέρου. Το πρόγραμμα UNRRA-CASAS, το οποίο αναπτύχθηκε υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, ήταν μια υπηρεσία, η αποστολή τής οποίας ήταν να κάνει χρήση πόρων από το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανάκαμψης (European Recovery Program, ERP).

 

H ΑΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ MAX WEBER

Ο Max Weber υποστηρίζει ότι η πόλη είναι το μέρος όπου αναπτύχθηκε η οικονομική ανάπτυξη που οδήγησε στον καπιταλισμό. Επίσης, κατά τον Weber, η πόλη συνιστά το μέρος όπου οι άνθρωποι νίκησαν τη μάχη κατά της δουλείας και εξασφάλισαν τις συνθήκες για ελεύθερη εργασία και προσωπική ελευθερία. Σύμφωνα με τον Weber η πόλη είναι το μέρος όπου αναπτύσσονται ευρέως η κοινωνική αλληλεπίδραση και οι διυποκειμενικές σχέσεις. Παράλληλα, ο Weber υποστηρίζει ότι η πόλη είναι το μέρος που ευνοεί την ανάπτυξη της οικονομίας, της εργασίας, της προσωπικής ελευθερίας και των κοινωνικών σχέσεων.  Παρά το γεγονός ότι δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα οφέλη της διαβίωσης στην πόλη, στα οποία μόλις αναφέρθηκα, αναγνωρίζει την ανωνυμία που χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες σχέσεις εντός του πλαισίου της πόλης. Συγχρόνως, επιχειρεί να συσχετίσει την ανωνυμία που χαρακτηρίζει τις σχέσεις των κατοίκων της πόλης με την έλλειψη αμοιβαίας αλληλεπίδρασης μεταξύ των κατοίκων (Weber, 2003). Θεωρεί παρόλα αυτά ότι οι συνθήκες εγγύτητας μεταξύ των πολιτών εντός του αστικού πλαισίου ευνοούν αυτό που ονομάζει κοινωνική δράση (Müller, 2023).

O Weber είναι πεπεισμένος ότι εντός του αστικού πλαισίου αναπτύσσεται πιο ευνοϊκά η πολιτισμική σφαίρα. Οι πιο σημαντικές θεωρητικές προσεγγίσεις του Weber για την πόλη και τον πολιτισμό της πόλης βρίσκονται στο κείμενο του με τίτλο Η Πόλη (Weber, 2003). Το εν λόγω βιβλίο του Weber δημοσιεύτηκε το 1921, δηλαδή μετά το θάνατο του. Το 1924, ενσωματώθηκε στο βιβλίο με τίτλο Οικονομία και Κοινωνία. Το βιβλίο Η Πόλη μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1958 (Weber, 1958). Ο Weber επιχειρεί να συσχετίσει τη μεσαιωνική πόλη με τη μοντέρνα πόλη. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι η μεσαιωνική πόλη βρίσκεται πολύ πιο κοντά στην καπιταλιστική πόλη από ότι η έννοια της πόλης στην Αρχαία Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, ο Weber αναφέρει:

Θα μιλάμε για πόλη με την οικονομική έννοια, μόνο εκεί όπου ο ντόπιος πληθυσμός ικανοποιεί ένα οικονομικώς σημαντικό μέρος της καθημερινής του ανάγκης στην τοπική αγορά, και μάλιστα σε σημαντικό ποσοστό, μέσω προϊόντων τα οποία παράγει ή έχει αποκτήσει ο ντόπιος και ο άμεσα γειτονικός πληθυσμός προς διάθεση στην αγορά … Αλλά η πόλη (με την εδώ χρησιμοποιούμενη έννοια) είναι αγοραία εγκατάσταση (Weber, 1958; 2003)

O Simon Parker επισημαίνει στο βιβλίο του με τίτλο Η Αστική Θεωρία και η Αστική Εμπειρία: Συναντώντας την Πόλη (Urban Theory and the Urban Experience: Encountering the City) ότι ο Weber δούλευε πάνω στην κοινωνιολογία της αστικής ανάπτυξης από το 1889. Το μη ολοκληρωμένο δοκίμιο του Η πόλη το έγραψε μεταξύ του 1911 και 1913 (Parker, 2003). Δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του εντός του τόμου Οικονομία και Κοινωνία.  Σύμφωνα με το Weber το στοιχείο που προσδίδει στην πόλη τη δυναμική της είναι το εμπόριο. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η προσπάθεια του να συγκρίνει την εξέλιξη της δομής των πόλεων σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Αυτή του η πρόθεση παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με την αντίστοιχη προσπάθεια του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη να συγκρίνει διαφορετικές αστικές δομές, όπως αυτές του χωριού, της πόλης, της μητρόπολης, της «Μεγαλόπολης», της «Δυνάπολης» και της «Οικουμενόπολης» (Doxiadis, 1968b). O Weber, σε αντίθεση με τον Simmel, θεωρεί ότι όλα τα κύρια χαρακτηριστικά της πόλης υπήρχαν στις κοινωνίες πριν τη νεωτερικότητα (Parker, 2003; Faught, 1985). Από την άλλη ο Simmel συνδέει τα χαρακτηριστικά της μητρόπολης με τη νεωτερικότητα. O Ιταλός κοινωνιολόγος Franco Ferrarotti στο βιβλίο του με τίτλο Η συγκεκριμένη ουτοπία του Adriano Olivetti αναφέρεται στο Weber (Ferrarotti, 2013). O Ferrarotti ήταν ένας από τους πιο κοντινούς συνεργάτες του Olivetti. Παράλληλα, έχει γράψει πλήθος βιβλίων και άρθρων που εστιάζουν στο έργο του Weber (Ferrarotti, 1961; 1965; 1982; 1987; 1991). Οι εκδόσεις Edizioni di Comunità που ανήκαν στον Adriano Olivetti εξέδωσαν το βιβλίο του Weber Οικονομία και Κοινωνία (Weber, 1968).

 

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ «ΜΕΓΑΠΟΛΗΣ», «ΔΥΝΑΠΟΛΗΣ» ΚΑΙ «ΟΙΚΟΥΜΕΝΟΠΟΛΗΣ» ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Α. ΔΟΞΙΑΔΗ

Ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης υποστηρίζει ότι κατά τα μέσα του 17ου αιώνα ξεκίνησε η επιστημονική επανάσταση, την οποία θεωρεί ως πρόδρομο των τεχνολογικών και βιομηχανικών επαναστάσεων. Συνδέει αυτήν την περίοδο με τη μετάβαση από τις στατικές πόλεις στις δυναμικά αναπτυσσόμενες πόλεις. Ο Δοξιάδης χρησιμοποιεί εκτενώς σε πολλά από τα κείμενά του την έννοια της «οικιστικής», η οποία του επιτρέπει να αποφύγει την αναφορά στην έννοια της πόλης (Doxiadis, 1968c). Για το Δοξιάδη, η «οικιστική» αφορούσε στην προσπάθεια για την «καλύτερη κατανομή και ανάπτυξη των λαών στην επιφάνεια της γης» και θα ήταν «η επιστήμη του προγραμματισμού και του σχεδιασμού, η επιστήμη του καθορισμού του τρόπου χρήσης της γης προς όφελος των λαών» (Doxiadis, 1968a; 1968c). Ο Δοξιάδης στα αγγλικά του κείμενα χρησιμοποιεί πολύ συχνά τον ελληνικό όρο “polis” («πόλις») αντί του αγγλικού όρου “city” για να αναφερθεί στην «οικιστική ενότητα 50.000 κατοίκων». Ο Δοξιάδης σημειώνει στο άρθρο του με τίτλο «Η κίνηση του ανθρώπου και η πόλη του» (“Man’s Movement and his City”), που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Science το 1968:

Οι άνθρωποι πέρασαν από μια πολύπλοκη διαδικασία που οδήγησε από τη νομαδική ζωή στη ζωή σε οικισμούς λίγων ανθρώπων και μετά στη ζωή σε σύνθετους οικισμούς πολλών ανθρώπων – δηλαδή από μεμονωμένα, μη επικαλυπτόμενα κινητικά πεδία σε επικαλυπτόμενα […] Το αποτέλεσμα αυτής της σύμπτωσης των κινητικών πεδίων ήταν η δημιουργία οργανωμένων οικισμών. Όσο ζούσαν οι άνθρωποι μακριά ο ένας από τον άλλο δεν χρειαζόταν να οργανώσουν το χώρο, αλλά από τη στιγμή που ο πληθυσμός έγινε πιο πυκνός, μια τέτοια οργάνωση έγινε επιτακτική. (Doxiadis, 1968a)

Μια έννοια που είναι στο επίκεντρο του έργου του Δοξιάδη είναι η έννοια της «Οικουμενόπολης» (“Ecumenopolis”). Η έννοια αυτή βασίζεται στην υπόθεση ότι η αστικοποίηση, η αύξηση του πληθυσμού και η ανάπτυξη των μέσων μεταφοράς και των ανθρώπινων δικτύων θα οδηγούσαν σε μια συγχώνευση αστικών περιοχών, οδηγώντας σε μεγαλουπόλεις που σχηματίζουν μια ενιαία συνεχή πόλη σε όλο τον πλανήτη (Doxiadis, 1968b). Ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε διαφορετικές έννοιες για να αναφερθεί σε διαφορετικές αντιλήψεις της κινητικότητας που αντιστοιχούν σε διαφορετικές ιστορικές εποχές. Για την πόλη του 20ου αιώνα χρησιμοποίησε την έννοια της «Μεγάπολης» (“Megapolis”), υποστηρίζοντας ότι το κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η διαρκής εντατικοποίηση των ροών κινητικότητας, που θα έσπαζαν τα όρια των πόλεων, αλλοιώνοντας όχι μόνο τη δομή τους, αλλά και την ίδια τους τη σημασία (Doxiadis, 1968b).

 

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Α. ΔΟΞΙΑΔΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης αποτύπωσε μέσω της στατιστικής έκθεσης των πολεμικών καταστροφών της Ελλάδας, που περιλάμβανε εμπεριστατωμένους χάρτες και φωτογραφίες, την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Ελλάδα λίγες εβδομάδες μετά την αποχώρηση των Γερμανικών στρατευμάτων από την Αθήνα μετά την απελευθέρωση (Εικ. 1, Εικ. 2, Εικ. 3, Εικ. 4). Ο Δοξιάδης συνέβαλε σημαντικά στην ανασυγκρότηση της Ελλάδας κατά τα μεταπολεμικά χρόνια αναλαμβάνοντας θέσεις όπως αυτή του Υφυπουργού Ανοικοδόμησης μεταξύ 1945 και 1948, του Γενικού Διευθυντής Ανοικοδομήσεως, του Συντονιστή Ανασυγκρότησης και του υπηρεσιακού Υφυπουργού του Υπουργείου Συντονισμού μεταξύ 1948 και 1950 (Δοξιάδης, 1945a; 1946a;1946b;1946c; 1947a; 1947b; 1947c; 1947d; 1949a; Ελλάς Υπουργείο Ανοικοδομήσεως Διεύθυνση Κατασκευών, 1949).

Οι τόμοι που εκδόθηκαν υπό την καθοδήγηση του Κωνσταντίνου Δοξιάδη κατά την εν λόγω περίοδο βασίστηκαν στη συμβολή των μελών μιας διεπιστημονικής ομάδας που συνέθεσε (Δοξιάδης, 1945b; 1946b; 1946c; 1947a; 1947b; 1947c; 1947d, Ελλάς Υπουργείο Ανοικοδομήσεως Διεύθυνση Κατασκευών, 1949). Ο Δοξιάδης και οι συνεργάτες του συνέταξαν τον τόμο Η επιβίωσις του ελληνικού λαού. Εισήγησις εις στον Οργανισμόν Ανασυγκροτήσεως, Τόμος A ́: Τα δεδομένα 1946 και 1947 (Δοξιάδης, 1947c). Το ίδιο έτος, ο Δοξιάδης ηγήθηκε της Ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διεθνή Διάσκεψη Οικισμού, Πολεοδομίας και Ανοικοδομήσεως (International Conference on Housing, Planning and Reconstruction) του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Παράλληλα, μεταξύ του 1949 και του 1950 ήταν ο επικεφαλής της αντιπροσωπείας στις διαπραγματεύσεις για τις ιταλικές πολεμικές επανορθώσεις.

Η εκ του σύνεγγυς εξέταση στην οποία βασίζονται οι τόμοι Η επιβίωσις του ελληνικού λαού. Εισήγησις εις στον Οργανισμόν Ανασυγκροτήσεως, Τόμος A ́: Τα δεδομένα (Δοξιάδης, 1947c) και Η επιβίωσις του ελληνικού λαού. Εισήγησις εις στον Οργανισμόν Ανασυγκροτήσεως, Τόμος Β ́: Το σχέδιον (Δοξιάδης, 1947d) θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τη συμβολή του Δοξιάδη στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων στην Ελλάδα. Διαβάζοντας τον εν λόγω τόμο, αντιλαμβάνεται κανείς ότι βασίζεται στη θεωρία του Δοξιάδη σχετικά με την κοινωνική εξέλιξη. Ο Δοξιάδης επιχειρεί να ερμηνεύσει την κοινωνική εξέλιξη, εγκαθιδρύοντας μια βιολογική αναλογία μεταξύ των εθνών και των ζωντανών οργανισμών (Δοξιάδης, 1947c; Δοξιάδης, 1947d). Σύμφωνα με όσα ισχυρίζεται ο Δοξιάδης και οι συνεργάτες του στον τόμο με τίτλο Οικιστική πολιτική για την ανοικοδόμηση της χώρας με ένα εικοσάχρονο σχέδιο, η Ελλάδα έχασε το 23% του κτιριακού της αποθέματος κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ποσοστό μεγαλύτερο από κάθε άλλη ευρωπαϊκή χώρα (Δοξιάδης, 1947a). Για να κατανοήσει κανείς τη σημασία της έρευνας που διεξήχθη κατά την περίοδο που ο Δοξιάδης υπήρξε γενικός διευθυντής του Υπουργείου Στέγασης και Ανοικοδόμησης, αρκεί να σκεφτεί ότι υπήρξε υπεύθυνος για 30 διαφορετικές ερευνητικές μονογραφίες που εστιάζουν σε ζητήματα που αφορούν στην αγροτική στέγαση, στον πολεοδομικό σχεδιασμό, στην οικονομική ανάπτυξη και στις διοικητικές μεταρρυθμίσεις. Παράλληλα, κατά την περίοδο της θητείας του, κατασκευάστηκαν περίπου 35.000 νέες κατοικίες και επισκευάστηκαν 153.000 κτίρια. Κατά τη διάρκεια των τριών πρώτων ετών της θητείας του ως διευθυντής του Υπουργείου Στέγασης και Ανοικοδόμησης, 561 οικισμοί ερευνήθηκαν και 230 νέα πολεοδομικά σχέδια παράχθηκαν.

Κατά τη θητεία του, ο Δοξιάδης ήταν υπεύθυνος για την έκδοση της τετράγλωσσης έκδοσης Αι Θυσίαι της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Εικ. 5) (Δοξιάδης, 1946a; Δοξιάδης, 1947b). O Δοξιάδης ξεκίνησε να επεξεργάζεται το υλικό που περιλαμβάνεται στον τόμο αυτό το 1941 όταν επέστρεψε στην Ελλάδα μετά την εκπόνηση της διδακτορικής του διατριβής στη Γερμανία. Στην εν λόγω έκδοση, μέσω πλήθους διαγραμμάτων και φωτογραφικού υλικού επιχειρείται η καταγραφή των επιπτώσεων του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και της Κατοχής στην Ελλάδα. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις επιπτώσεις των καταστροφών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής στην Ελλάδα στον πληθυσμό της, στις υποδομές, και στις πλουτοπαραγωγικές πηγές της. Το σημαντικό αυτό ιστορικό λεύκωμα, που πέραν της ιστορικής του σημασίας, διακρίνεται και για τη γραφιστική του ποιότητα, η οποία είναι ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του έργου του Δοξιάδη, βασίστηκε στην έρευνα που ο Δοξιάδης εκπόνησε κατά διάρκεια της Κατοχής. Καταγράφονται σε αυτό μέσα από διαγράμματα, χάρτες και πλούσιο οπτικό υλικό, οι υλικές ζημιές που είχε υποστεί η χώρα.

H διεπιστημονική ομάδα που δούλεψε για την έκδοση Αι Θυσίαι της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο απαρτιζόταν από ειδικούς που ανήκαν σε ποικίλους κλάδους Δοξιάδης, 1946a). Πρωταγωνιστικό ρόλο στην επεξεργασία του έπαιξε η συνεργασία μεταξύ μηχανικών, αρχιτεκτόνων, σχεδιαστών και φοιτητών, αλλά και ο συντονισμός τους από το Δοξιάδη. Για την ολοκλήρωση του σημαντικού αυτού έργου αντλήθηκαν στοιχεία από πολλές δημόσιες υπηρεσίες. Ανάμεσα σε αυτές ήταν το Γραφείο Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών του Υπουργείου Δημοσίων Έργων και το μετέπειτα Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, το οποίο και κατεύθυνε τη σχεδίαση και εκτύπωση του σημαντικού αυτού ιστορικού λευκώματος. Η έκδοση Αι Θυσίαι της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο συνόδευε την έκθεση που επιμελήθηκε το Γραφείο Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών, με προϊστάμενο το Δοξιάδη, με τη συνεργασία αρχιτεκτόνων του Υπουργείου Ανασυγκροτήσεως (Δοξιάδης, 1946a). Η εν λόγω έκθεση παρουσιάστηκε στην ελληνική κυβέρνηση μετά την Απελευθέρωση, τον Νοέμβριο του 1944, και, ακολούθως, τον Απρίλιο, Μάιο και Ιούνιο του 1945 στο Παρίσι, στο Λονδίνο και στη Διάσκεψη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) στο Σαν Φρανσίσκο.

Ιδιαίτερη σημασία για να κατανοήσουμε το όραμα του Δοξιάδη έχουν οι βασικές αρχές που διέπουν ένα χειρόγραφο σκίτσο ενός οργανωτικού σχεδίου για το Νέο Ελληνικό Πρόγραμμα Ανάκαμψης από τον Δοξιάδη (Εικ. 7), όπως και ένα οργανόγραμμα του Γραφείου Συντονισμού του Ελληνικού Προγράμματος Ανάκαμψης (ΥΣΕΣΑ) στο Υπουργείο Συντονισμού (Εικ. 8). Θα είχε νόημα να επιχειρήσει κανείς να ερμηνεύσει το εν λόγω χειρόγραφο σκίτσο και το εν λόγω οργανόγραμμα σε σχέση με την έννοια της «οικιστικής», την οποία ο Δοξιάδης αναλύει στον τόμο με τίτλο Οικιστικές μελέτες: οικιστική ανάλυση: οδηγίες για τη μελέτη των χωροταξικών των οικιστικών και των πολεοδομικών προβλημάτων για την ανοικοδόμηση της χώρας (Δοξιάδης, 1945b). Η οργάνωση της ανασυγκρότησης από τον Δοξιάδη και η οργανωτική και διαχειριστική προσέγγιση κατά τα μεταπολεμικά χρόνια θα μπορούσαν να συσχετιστούν με την αντίληψή του για την «οικιστική». Σύμφωνα με τον Δοξιάδη, η «οικιστική» αναφέρεται στην επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών. Ο Δοξιάδης αναφέρθηκε για πρώτη φορά στον όρο «οικιστική» στα πλαίσια ενός συνόλου διαλέξεων που έδωσε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο το 1942.  Αξίζει να τονιστεί ότι η έννοια της «οικιστικής», όπως την κατανοούσε ο Δοξιάδης, αφορούσε τρία επίπεδα: τη γενική οικιστική, τον πολεοδομικό σχεδιασμό και τον σχεδιασμό και την κατασκευή κτιρίων (Doxiadis, 1968a; 1975b; 1978). Όπως υπογραμμίζει ο Julian Wolfreys, το κύριο επιχείρημα του βιβλίου του Δοξιάδη με τίτλο Μεταξύ Δυστοπίας και Ουτοπίας (Between Dystopia and Utopia), είναι ότι «η οικιστική πρέπει να λαμβάνει υπόψη τον σχεδιασμό, τη χαρτογράφηση, την οικονομία, τη γεωγραφία, την κοινωνιολογία και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις της κοινοτικής ύπαρξης». (Wolfreys, 2007, 161; Doxiadis, 1966). Η ολιστική προσέγγιση και η διεπιστημονικότητα βρίσκονταν στο επίκεντρο της προσέγγισης του Δοξιάδη όσον αφορά την κατανόηση της ανθρώπινης προόδου. Η προσέγγιση του Δοξιάδη βασιζόταν, επίσης, στη διάκριση μεταξύ της “interdisciplinary” και της “condisciplinary” επιστήμης. Συγκεκριμένα, στο άρθρο του με τίτλο «Οικιστική, Επιστήμη των Ανθρώπινων Οικισμών» (“Ekistics, the Science of Human Settlements”), ο Δοξιάδης επισημαίνει: «Για να επιτύχουμε τις απαραίτητες γνώσεις και να αναπτύξουμε την επιστήμη των ανθρωπίνων οικισμών, πρέπει να προχωρήσουμε από μια interdisciplinary σε μία condisciplinary επιστήμη» (Doxiadis, 1970, 393)

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ADRIANO OLIVETTI ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΙΤΑΛΙΑ

Από το 1933, ο Adriano Olivetti ανέλαβε ως γενικός διευθυντής τού εργοστασίου παραγωγής γραφομηχανών που ίδρυσε ο πατέρας του έξω από την ιταλική πόλη Ivrea. Παράλληλα, ο Olivetti εξελέγη δήμαρχος της πόλης Ivrea το 1956 και έγινε μέλος του κοινοβουλίου το 1958. Χάρη στο έργο του Olivetti ως δημάρχου, ο πληθυσμός της Ivrea περίπου διπλασιάστηκε μεταξύ της δεκαετίας του 1930 και της δεκαετίας του 1960. Το 1947 ίδρυσε το κόμμα «Movimento Comunità» και τον ομώνυμο εκδοτικό οίκο. Ο Giovanni Astengo, ήταν απόφοιτος αρχιτέκτονας του Politecnico di Torino, ο οποίος συμμετείχε στο κόμμα «Movimento Comunità» και βοήθησε τον Olivetti να αναδιοργανώσει το περιοδικό Urbanistica, ενώ, παράλληλα, ήταν αντιπρόεδρος του INU από το 1950. Στις αρχές του 1952, ο Olivetti ίδρυσε το Gruppo Tecnico Coordinamento Urbanistico del Canavese, στο οποίο συμμετείχαν οι αρχιτέκτονες Ludovico Quaroni, Nello Renacco και Annibale Fiocchi και ο μηχανικός Enrico Ranieri. Ο Olivetti διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο για την εξέλιξη των ιταλο-αμερικανικών σχέσεων, ως μέλος, από το 1951, της επιτροπής στέγασης του προγράμματος UNRRA-CASAS. Η θεώρηση του Olivetti για τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση στην Ιταλία έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση στρατηγικών πολεοδομικού και αστικού σχεδιασμού. Ο Olivetti αντιλαμβανόταν τον αρχιτεκτονικό, αστικό και  πολεοδομικό σχεδιασμός ως συστατικά ενός ευρύτερου πολιτικού προγράμματος.

Το πολιτικό όραμα του Olivetti βασίστηκε στην πρόθεσή του να σκεφτεί πέρα από το σχίσμα μεταξύ των σοσιαλδημοκρατών και των κομμουνιστών, το οποίο ήταν κυρίαρχο στο μεταπολεμικό ιταλικό πολιτικό πλαίσιο. Στο επίκεντρο του οράματός του ήταν η αναζήτηση νέων μοντέλων αστικής συνύπαρξης. Ο τρόπος με τον οποίο ο Olivetti αντιλαμβανόταν τη σχέση μεταξύ δημοκρατίας και κοινότητας, είναι μία από τις πτυχές που θα διερευνηθούν στενά στο πλαίσιο αυτής της έρευνας. Ο Olivetti προσέδιδε μεγάλη σημασία στη σχέση των πολιτών με τα θεσμικά όργανα. Όπως υπογραμμίζει ο Franco Ferrarotti, το ουτοπικό όραμα του Olivetti θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «συγκεκριμένη ουτοπία» («concreta utopia») (Ferrarotti, 2013), υπό την έννοια ότι η κατανόηση των κοινοτήτων ως συγκεκριμένων σχετίζεται με την πεποίθησή του ότι οι κοινότητες καθορίζονται από τη γεωγραφία και την ιστορία. Παράλληλα, στο επίκεντρο της σκέψης του Olivetti ήταν η πρόθεσή του να συμφιλιώσει την ανθρώπινη διάσταση με την τεχνολογία.

Τον Απρίλιο του 1948, το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανάκαμψης (European Recovery Program, ERP) εξουσιοδοτήθηκε να προσφέρει οικονομική βοήθεια στις δυτικοευρωπαϊκές οικονομίες που επλήγησαν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με στόχο την ανοικοδόμησή τους. Το πρόγραμμα UNRRA-CASAS λειτούργησε από το 1947 έως το 1963, όταν έγινε ISES, Istituto per lo Sviluppo dell’Edilizia Sociale (Ινστιτούτο για την Ανάπτυξη της Κοινωνικής Στέγασης). Όσον αφορά στο ιταλικό πλαίσιο, τρία προγράμματα που σχετίζονται με τη μεγάλης κλίμακας ανοικοδόμηση της μεταπολεμικής περιόδου είναι το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανάκαμψης, ιδιαίτερα το πρόγραμμα UNRRA-CASAS, και τα δύο προγράμματα Ina-Casa (1949-1956 και 1956-1963) (UNRRA, 1950; Pilat, 2016; Charitonidou, 2020). Το πρόγραμμα UNRRA-CASAS ήταν υπεύθυνο για τη δημιουργία περισσότερων από χιλίων χωριών σε όλη την Ιταλία. Η κατανόηση των μυθολογιών που συνόδευαν τη σύλληψη αυτών των χωριών, είναι σημαντικές για να αντιληφθεί κανείς το πώς μετασχηματίστηκε η επιστημολογία της αρχιτεκτονικής εντός του μεταπολεμικού ιταλικού πλαισίου.

Ο Olivetti θεωρούσε ότι η δημιουργία συνθηκών που θα παρείχαν στους πολίτες την αίσθηση της κοινότητας καθιστούσαν πραγματικά σημαντικό τον ρόλο των «τεχνικών, πολιτικών και επιστημόνων, που θα εργάζονταν κυρίως για το καλό των ανθρώπων στις κοινότητες» (Nasini, 2009, 79). Για τον Olivetti, η κοινοτική διάσταση ήταν το αντίδοτο των εντάσεων μεταξύ των πολιτών και των κυβερνητικών θεσμών. Η στρατηγική του στόχευε να βοηθήσει τους πολίτες να ξεπεράσουν τις επιπτώσεις της αλλοτρίωσης που σχετίζονται με τον εκσυγχρονισμό και τη γραφειοκρατία. Παρά το γεγονός ότι το όραμα τόσο του Δοξιάδη όσο και του Olivetti χαρακτηριζόταν από «τεχνοκρατικό φονταμενταλισμό» (Misa, 2003, 6), ο τρόπος που ο καθένας από αυτούς αντιλαμβανόταν την ενσωμάτωση της διοικητικής και τεχνοκρατικής σκέψης στην πολιτική, διαφέρει πολύ. Πιο συγκεκριμένα, το όραμα του Δοξιάδη για τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση και ανασυγκρότηση χαρακτηριζόταν από την κατ’ εξοχήν παρεμβατική πολιτική από πάνω προς τα κάτω (top down), ενώ στο επίκεντρο του ανθρωπιστικού σοσιαλισμού του Olivetti ήταν η αναζήτηση τρόπων κοινωνικοποίησης χωρίς εθνικοποίηση. Τρία σημαντικά βιβλία για την κατανόηση του οράματος του Olivetti είναι τα βιβλία του με τίτλους Η πολιτική τάξη των κοινοτήτων (L’ordine politico delle comunità) (Olivetti, 1945), Πόλη του Ανθρώπου (Città dell’Uomo) (Olivetti, 1952) και Κοινωνία, Πολιτεία, Κοινότητα (Società, Stato, Comunità) (Olivetti, 1960).

Ο Olivetti, όπως φαίνεται στο βιβλίο του με τίτλο Η πολιτική τάξη των κοινοτήτων (L’ordine politico delle comunità) (Olivetti, 1945), υποστήριζε την πολιτική αποκέντρωση, η οποία κατά τη γνώμη του συνδεόταν με την αλληλεπίδραση μεταξύ των πολεοδομικών στρατηγικών και των οικονομικών στόχων με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κοινοτήτων και τον «οργανικό» συντονισμό τους. Πίστευε ότι η εφαρμογή αποκεντρωμένης πολιτικής θα μπορούσε να αποτρέψει τόσο τον ελιτισμό όσο και τους κινδύνους της επικράτησης της γραφειοκρατίας, που τα θεωρούσε ως τα δυο βασικά εγγενή χαρακτηριστικά του εξορθολογισμού κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων, δηλαδή του επιστημονικού εξορθολογισμού, που χαρακτήριζε τις βιομηχανικές διαδικασίες, και του συγκεντρωτικού σχεδιασμού, που ήταν κυρίαρχος στις σοσιαλιστικές χώρες.

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης πίστευε στην αναγκαιότητα κεντρικού κρατικού συντονισμού. Αντιθέτως, ο Adriano Olivetti θεωρούσε μια κυβέρνηση αποκεντρωμένης εξουσίας ως την πραγματική έκφραση της δημοκρατίας, όπως γίνεται αντιληπτό στο βιβλίο του με τίτλο Η πολιτική τάξη των κοινοτήτων (L’ordine politico delle comunità) (Olivetti, 1945), που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1945. Ο Δοξιάδης, σε αντίθεση με τον Olivetti που πριμοδοτούσε τη λογική μιας αποκεντρωμένης πολιτικής, υποστήριζε μια κεντρική πολιτική. Συγκεκριμένα, το 1945, ο Δοξιάδης, κατόπιν πρόσκλησης του Πρωθυπουργού Νικόλαου Πλαστήρα, εργάστηκε για τη δημιουργία ενός κεντρικού κρατικού φορέα που θα αναλάμβανε την προσπάθεια ανοικοδόμησης. Η προσέγγιση του Δοξιάδη όσον αφορά τα κεντρικά μοντέλα διοίκησης συνδέεται με την επιθυμία του για πλήρη έλεγχο, η οποία γίνεται εμφανής όταν διαβάζει κανείς τα ακόλουθα λόγια, γραμμένα κατά τα χρόνια υπηρεσίας του στο Υπουργείο Ανοικοδομήσεως: «για να μπορέσει να λειτουργήσει ένα τέτοιο κολοσσιαίο έργο, είναι δυνατή μόνο μία αρμόδια Αρχή. Αυτή η Αρχή ονομάζεται Κρατική Εκλογική Αρχή, επειδή: (α) η εξουσία της πρέπει να προέρχεται από το κράτος, (β) η έννοια της «οικιστικής», ως ευρύτερος όρος τής επιστήμης και της πολιτικής όλων των προβλημάτων στέγασης, αγκαλιάζει όλες τις αρμοδιότητές της, όχι μόνο αυτές της πολεοδομίας και της οικοδόμησης» (Δοξιάδης , 1947a, 169). Ο κεντρικός έλεγχος και ο προγραμματισμός είχαν για τον Δοξιάδη μια βαθιά θεωρητική βάση, η οποία γίνεται εμφανής στο βιβλίο του Η πορεία των λαών (Δοξιάδης, 1949a).

 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Θα ήθελα να ευχαριστήσω το το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) που υποστηρίζει το ερευνητικό έργο με τίτλο «Constantinos A. Doxiadis and Adriano Olivetti’s Post-war Reconstruction Agendas in Greece and in Italy: Centralising and Decentralising the Political Apparatus» του οποίου είμαι Επιστημονική Υπεύθυνη στο πλαίσιο της Δράσης «3η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών» (Αριθμός Έργου: 7833) για την υποστήριξη του, και το Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Έμμας Δοξιάδη και την  Αρχειονόμο Γιώτα Παυλίδου από το Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη για την πρόσβαση στο αρχειακό υλικό στο οποίο βασίζεται το άρθρο. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συνεργάτες μου στο περιοδικό InScience για τα εποικοδομητικά τους σχόλια σχετικά με αυτό το άρθρο.

[1] Tο άρθρο αυτό αποτελεί περαιτέρω επεξεργασμένη έκδοση της παρακάτω επιστημονικής μου εισήγησης στο 8ο Συνέδριο της Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας: Μαριάννα Χαριτωνίδου, “Πολεοδομία και πολιτική κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου: Η τεχνοκρατική αντίληψη του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη και του Adriano Olivetti μέσα από τη θεωρία του Max Weber”, 8ο Συνέδριο της Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, Ελλάδα, 13 – 15 Οκτωβρίου 2022.

[2] Το ερευνητικό έργο υποστηρίχτηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της Δράσης «3η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών» (Αριθμός Έργου: 7833)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσσες

Αντωνοπούλου, Μ., Σ. Χιωτάκης (επιμ.), 2011. Μax Weber, O Σύγχρονός μας: Δοκίμια κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας. Αθήνα: Νήσος.

Δοξιάδης, Κ. A., 1945. «Για να πετύχει η ανασυγκρότηση», Δημοκρατική Επιθεώρηση – Αγών.

Δοξιάδης, Κ. A., 1945. Οικιστικές μελέτες : οικιστική ανάλυση : οδηγίες για τη μελέτη των χωροταξικών των οικιστικών και των πολεοδομικών προβλημάτων για την ανοικοδόμηση της χώρας. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 1.

Δοξιάδης, Κ. A. (επιμ.), 1946. Αι Θυσίαι της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα: Ασπιώτη.

Δοξιάδης, Κ. A., 1946. Οι Θυσίες της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 9.

Δοξιάδης, Κ. A., 1946. Πρόγραμμα και κανονισμοί έργων ανοικοδομήσεως. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 8.

Δοξιάδης, Κ. A., 1946. Τεχνικαί προδιαγραφαί έργων ανοικοδομήσεως. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 10.

Δοξιάδης, Κ. A., 1947. Οικιστική πολιτική: για την ανοικοδόμηση της χώρας με ένα εικοσάχρονο σχέδιο. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 7.

Δοξιάδης, Κ. A., 1947. Θυσίες της Ελλάδος. Αιτήματα και Επανορθώσεις στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 19.

Δοξιάδης, Κ. A., 1947. Η επιβίωσις του ελληνικού λαού. Εισήγησις εις στον Οργανισμόν Ανασυγκροτήσεως, Τόμος A ́: Τα δεδομένα Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 32.

Δοξιάδης, Κ. A., 1948. «Ανοικοδόμηση και αρχιτέκτονες», Αρχιτέκτων, Vol. 1, No 1.

Δοξιάδης, Κ. A., 1948. «Η κρατική μας μηχανή. Η κεντρική διοίκησις της χώρας», Το Βήμα, Tεύχος: 31 Μαρτίου, 1948

Δοξιάδης, Κ. A., 1949. Η πορεία των λαών. Αθήνα: Ίκαρος.

Ελλάς Υπουργείο Ανοικοδομήσεως Διεύθυνση Κατασκευών, 1949. Η επιβίωσις του ελληνικού λαού. Εισήγησις εις στον Οργανισμόν Ανασυγκροτήσεως, Τόμος Β ́: Το σχέδιον. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Αρ. 33.

Δοξιάδης, Κ. A., 1949. Τεχνικαί προδιαγραφαί έργων ανοικοδομήσεως. Αθήναι: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, Aρ. 25.

Χαριτωνίδου, Μ., 2023.  H σχέση πολεοδομίας και πολιτικής στη σκέψη του Κωνσταντίου Α. Δοξιάδη και του Adriano Olivetti: Πολεοδομικός σχεδιασμός και Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανάκαμψης, στο Γεμενετζή, Γ., Νιαβής, Σ., Τασοπούλου, Α., επιμ., Πρακτικά από το 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας, Χωροταξίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, «Χωρικός και Αναπτυξιακός Σχεδιασμός: Προκλήσεις και Ευκαιρίες, 29 Σεπτεμβρίου – 2 Οκτωβρίου 2022. Βόλος: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, 1433-1446. ΙSSN: 2945-0578 ISBN: 978-618- 5765-00-2, doi: https://doi.org/10.17613/j35t-sb82

Weber, M., 2003. Η Πόλη, εισαγ., μτφρ., σχόλ., Θ. Γκιούρας. Αθήνα: Εκδόσεις Κένταυρος.

Weber, M., 2005. Οικονομία και Κοινωνία, τόμος 1, Κοινωνιολογικές Έννοιες, μτφρ. – επιμ. Θ. Γκιούρας, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας.

Ξενόγλωσσες

Aharon-Gutman, M., Ram, M., 2018. Objective possibility as urban possibility: reading Max Weber in the city. Journal of Urban Design, Vol. 23, No 6, pp. 803-822, doi: https://doi.org/10.1080/13574809.2017.1377065

Axtmann, R., 1998. State Formation and the Disciplined Individual in Weber’s Historical Sociology. In: Schroeder, R., eds., Max Weber, Democracy and Modernization. London: Palgrave Macmillan, doi: https://doi.org/10.1007/978-1-349-26836-8_3

Brown, D. K., 2018. Max Weber and Organizational Theory. In: Farazmand, A. (eds) Global Encyclopedia of Public Administration, Public Policy, and Governance. Cham: Springer, doi: https://doi.org/10.1007/978-3-319-20928-9_61

Charitonidou, M., 2020. The immediacy of urban reality in post-war Italy: Between neorealism’s and Tendenza’s instrumentalization of ugliness. In: Mical, T., Van Acker, W (eds) Architecture and Ugliness. Anti-Aesthetics in Postmodern Architecture. London; New York: Bloomsbury Academic, pp. 223-244, doi: http://dx.doi.org/10.5040/9781350068261.ch-013

Charitonidou, M., 2021. Constantinos A. Doxiadis’ Concept of ‘Ecumenopolis’ vis-à-vis Eurafrica: Revisiting the Masterplan for Festac Town and the Role of Transport Infrastructure, 18th Annual International Architectural Humanities Research Association Conference (AHRA), Loughborough, United Kingdom, November 11–13, 2021, doi: https://doi.org/10.3929/ethz-b-000494181

Charitonidou, M., 2022. Drawing and Experiencing Architecture: The Evolving Significance of City’s Inhabitants in the 20th Century. Bielefeld: Transcript Verlag, doi: https://doi.org/10.1515/9783839464885

Charitonidou, M., 2022. Constantinos A. Doxiadis and Adriano Olivetti’s Conception of Urbanism and Urban Public Space: The Role of Marshall Plan in the Post-war Reconstruction in Greece and Italy, paper presented at the X Congresso Associazione Italiana di Storia Urbana, 9 September 2022, Politecnico di Torino, doi: https://doi.org/10.17613/e8gv-bw44

Charitonidou, M., 2022. Towards a critique of technocracy in the thought of Constantinos A. Doxiadis and Adriano Olivetti: Democracy, urban sociology and Marshall Plan politics, paper presented at the nineteenth annual Historical Materialism conference “Facing the Abyss: An Epoch of Permanent War and Counterrevolution”, School of Oriental and African Studies (SOAS), London, 12 November 2022, doi: https://doi.org/10.17613/b513-dj86

Charitonidou, M., 2023. Constantinos Doxiadis and Adriano Olivetti’s urban politics and democracy: Ekistics as condisciplinary science and communities as concrete utopias, paper presented at the Urban History Group Conference 2023, University of Warwick, UK, doi: https://doi.org/10.17613/m3nf-ep77

Charitonidou, M., 2023. Constantinos Doxiadis and Adriano Olivetti and Marshall Plan politics: Urban planning and the formation of national identity, paper to be presented at the 76th Annual International Conference of the Society of Architectural Historians, 20-22 September 2023, doi: https://doi.org/10.17613/by09-g413

Doxiadis, C. A., 1960. Architecture in Evolution, RIBA Journal, pp. 429-438.

Doxiadis, C. A., 1963. Architecture in Transition. London: Oxford University Press.

Doxiadis, C. A., 1966. Between Dystopia and Utopia. London: Faber and Faber.

Doxiadis, C. A., 1968. Man’s Movement and his City, Science, Vol. 162, No 3851, pp. 326-334. Available at: https://www.doxiadis.org/Downloads/mans_movement_and_his_city.pdf

Doxiadis, C. A., 1968. Ecumenopolis: tomorrow’s city. Ιn: Britannica Book of the Year 1968. London: Encyclopedia Britannica.

Doxiadis, C. A., 1968. Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements. New York: Oxford University Press.

Doxiadis, C. A., 1969. The city (II): Ecumenopolis, world-city of tomorrow, Impact of Science on Society, Vol. 19, No 2, pp. 179-193. Available at: https://www.doxiadis.org/Downloads/the_city_ecumenopolis.pdf

Doxiadis, C. A., 1970. Ekistics, the Science of Human Settlements, Science, Vol. 170, No 3956, pp. 393-404.

Doxiadis, C. A., 1974. Anthropopolis: City for Human Development. New York: W.W. Norton.

Doxiadis, C. A., 1974. The twelve radical changes needed for action for human settlements, Ekistics, Vol. 38, No 229, pp. 390-393.

Doxiadis, C. A., 1975. Building Entopia. Athens: Athens Publishing Center.

Doxiadis, C. A., 1975. Economics and the ekistic grid, Ekistics, Vol. 40, No 236, pp. 1-4.

Doxiadis, C. A., 1977. Ekistic policy for the reconstruction of Greece and a twenty-year plan, Ekistics, Vol. 44, No 260, pp. 9-11.

Doxiadis, C. A., 1978. Ecology and Ekistics, Dix. Boulder, G. (ed), Westview Press, CO.

Faught, J., 1985. Neglected Affinities: Max Weber and Georg Simmel, The British Journal of Sociology, Vol.  36, No 2, pp. 155-174, doi: https://doi.org/10.2307/590799.

Ferrarotti, F., 1961. Comunità e democrazia nel pensiero politico di Adriano Olivetti. In La sociologia come partecipazione. Turin: Taylor.

Ferrarotti, F., 1965. Max Weber e il destino della ragione. Bari: Laterza.

Ferrarotti, F., 1982. Max Weber and the Destiny of Reason. Armonk: M. E. Sharpe.

Ferrarotti, F., 1987. Max Weber and the Crisis of Western Civilization. Millwood: Associated Faculty Press.

Ferrarotti, F., 1991. On Max Weber, International Journal of Politics, Culture, and Society, Vol.  5, pp. 127-134, doi: https://doi.org/10.1007/BF01390117

Ferrarotti, F., 1998. Fra nazionalismo e democrazia. Napoli: Liguori Editore.

Ferrarotti, F., 2013. La concreta utopia di Adriano Olivetti. Bologna: Edizioni Dehoniane.

Koen P. R., B., 2009. The Disregard for Weber’s “Herrschaft”: The Relevance of Weber’s Ideal Type of Bureaucracy for the Modern Study of Public Administration, Administrative Theory & Praxis, Vol. 31, No 4, pp. 447- 478.

Kyrtsis, Α-Α. (ed), 2006. Constantinos A. Doxiadis: Texts, Design Drawings, Settlements. Athens: Ikaros.

Lottholz, P., Lemay-Hébert, N., 2016, Re-reading Weber, re-conceptualizing state-building: from neo-Weberian to post-Weberian approaches to state, legitimacy and state-building, Cambridge Review of International Affairs, Vol. 29, No 4, pp. 1467-1485, doi: https://doi.org/10.1080/09557571.2016.1230588

Mellor, R., 1975. Urban Sociology in an Urbanized Society, The British Journal of Sociology, Vol. 26, No 3, pp. 276- 293.

Misa, T. J., 2003. The Compelling Tangle of Modernity and technology. In: Misa, T. J, Brey, P, Feenberg, A. (eds), 2003. Modernity and Technology. Cambridge, Mass.: The MIT Press.

Müller, H., 2023. Writing Social Facts: Some Observations on Max Weber’s Concept of Modern Politics. In: Knaller, S. (ed), 2023. Writing Facts: Interdisciplinary Discussions of a Key Concept in Modernity. Bielefeld: Transcript Verlag, pp. 93-106, doi: https://doi.org/10.1515/9783839462713-005

Nasini, C., 2009. Adriano Olivetti: A ‘Socialist’ Industrialist in Postwar Italy. In: Lucamante, S. (ed) 2009. Italy and the Bourgeoisie: The Re-thinking of a Class. Madison, N.J.: Fairleigh Dickinson University Press.

Olivetti, A., 1945. L’ordine politico delle comunità: dello stato secondo le leggi dello spirito. Rome: Edizioni di Comunità.

Olivetti, A., 1960. Società, Stato, Comunità. Milan: Edizioni di Comunità.

Parker, A., 2003. Urban Theory and the Urban Experience: Encountering the City. London; New York: Routledge.

Pilat, S. Z., 2016. Reconstructing Italy: The Ina-Casa Neighborhoods of the Postwar Era. London; New York: Routledge.

Steil, B., 2018. The Marshall Plan: Dawn of the Cold War. Oxford: Oxford University Press.

Swedberg, R., Agevall, O., 2016. The Max Weber Dictionary: Key Words and Central Concepts, Second Edition. Redwood City: Stanford University Press, doi: https://doi.org/10.1515/9781503600225

UNRRA, 1950. The History of the United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Volume 2. New York: Columbia University Press.

Weber, M., 1949. The Methodology of the Social Sciences, Sica, A. (ed). New York: Free Press.

Weber, M., 1958. The City. New York: Free Press.

Weber, M., 1959, Ideal Type in Stanley H. Udy, Jr. ‘‘Bureaucracy’ and ‘Rationality’ in Weber’s Organization Theory: An Empirical Study’, American Sociological Review, Vol. 24, No 6, pp. 791–795.

Weber, M., 1968. Economia e società, Vol. 1. Milan: Edizioni di Comunità.

Wolfreys, J., 2007. Writing London: Vol. 3: Inventions of the City. Basingstoke: Palgrave Macmillan.