Οποιοσδήποτε επισκέπτεται για πρώτη φορά τις νέες πόλεις του Περσικού Κόλπου, όπως το Άμπου Ντάμπι, το Ντουμπάι, τη Ντόχα, τη Μανάμα, θα εντυπωσιαστεί από την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική και την «καθαρή» τους πολεοδόμηση. Ωστόσο, μια πιο προσεκτική ματιά, πέρα από τα αυτάρεσκα κτίρια, τα πεντάλιτρα οχήματα σε ασφάλτινους ποταμούς και τα υδροβόρα πάρκα ψυχαγωγίας στην άκρη της μεγαλύτερης αμμώδους ερήμου του κόσμου, θα αποκαλύψει πόλεις που αλλάζουν γρήγορα και πληθυσμούς που προσπαθούν να αντισταθούν και να ριζώσουν. Το παρόν άρθρο παρουσιάζει μια τέτοια ματιά στους αυτοσχέδιους δημόσιους χώρους του Άμπου Ντάμπι και στις κοινότητες των ανθρώπων που τους ζωντανεύουν, μέσα από ένα πρόσθετα εκδοθέν βιβλίο, που στόχο έχει να αναδείξει τον ρόλο της άτυπης, αυθόρμητης αστικότητας ως δείκτη ευρωστίας για την πόλη.
Οι πόλεις είναι το πιο πολύπλοκο χωρικό, πολιτικό, κοινωνικό δημιούργημα του ανθρώπου. Και ο καλύτερος τρόπος για τη μελέτη τους κατά τον Henri Lefebvre (2003) είναι η ανάγνωσή τους κάτω από όσο περισσότερα φίλτρα γίνεται, συνδυάζοντας τις οπτικές και τις δυνάμεις όσων περισσότερων επιστημονικών πεδίων γίνεται. Ειδικά σε ό,τι έχει να κάνει με τον δημόσιο χώρο, ο οποίος αποτελεί έναν κοινωνικό καθρέφτη της πόλης, ένα απρόβλεπτο σημείο διασταύρωσης ροών και συμπεριφορών και ένα σημείο αναφοράς σε ψυχοκινητικό επίπεδο (Lynch, 1960), η μελέτη του πρέπει να είναι αναλυτική και πολυσχιδής.
Και ενώ πολλές πόλεις του κόσμου έχουν μελετηθεί σε σημαντικό βαθμό, παρατηρείται ένα βιβλιογραφικό κενό στις εμπειρικές μελέτες στην περιοχή του Περσικού Κόλπου. Τέτοιου είδους μελέτες θα μπορούσαν να αναδείξουν την πραγματική συμβολή της ιδιαίτερης δημογραφικής σύνθεσης και των ρυθμών αστικής ανάπτυξης στην κοινωνική οργάνωση των πόλεων.
Με στόχο να πληρώσει το κενό αυτό, μια ομάδα μελετητών από το Abu Dhabi University και το Sorbonne University Abu Dhabi ανέλαβε να υλοποιήσει ένα ερευνητικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα διήρκησε δύο έτη (2018-2020) και στηρίχθηκε οικονομικά από την ADEK (Abu Dhabi Department of Education and Knowledge) και τα δύο συμμετέχοντα ιδρύματα. Η ομάδα αποτελούνταν από έναν γεωγράφο (τον καθηγητή του Sorbonne, Hadrien Dubucs), μια κοινωνιολόγο (την καθηγήτρια Clio Chaveneau του Sorbonne), έναν αρχιτέκτονα/πολεοδόμο (τον υπογράφοντα το παρόν άρθρο), μια ερευνήτρια στις αστικές μεταφορές (την Dr. Clemence Montagne) και οχτώ φοιτήτριες των δύο ιδρυμάτων, τόσο προπτυχιακές όσο και μεταπτυχιακές.
Η ομάδα, ύστερα από μια βασική βιβλιογραφική έρευνα, χώρισε την πόλη του Άμπου Ντάμπι σε εφτά μεγάλες ζώνες με ομοιογενή μορφολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά και προχώρησε σε πρωτογενή χαρτογραφική ανάλυση δεκατεσσάρων δημόσιων χώρων, με δύο χώρους ανά ζώνη: Έναν επίσημο (πλατεία, πάρκο, κλπ.) και έναν ανεπίσημο, αυτοσχέδιο δημόσιο χώρο. Ακολούθησε μια ενδελεχής επιτόπια παρατήρηση και καταγραφή των συμπεριφορών των επισκεπτών/χρηστών των χώρων αυτών, σε διάφορες ώρες της ημέρας, διάφορες μέρες της εβδομάδας (εργάσιμες και μη) και σε διάφορες εποχές (κυρίως τον χειμώνα, αφού κατά τη διάρκεια του αραβικού καλοκαιριού οι κινήσεις όλων ελαχιστοποιούνται ακόμα και κατά τη διάρκεια της νύχτας), λαμβάνοντας υπόψη και διάφορα πολιτισμικά – θρησκευτικά γεγονότα όπως το Ραμαζάνι κ.ά. Τα αποτελέσματα των μελετών αυτών συζητήθηκαν διεξοδικά και με τη δημοτική αρχή της πόλης (το Συμβούλιο Αστικού Σχεδιασμού του Άμπου Ντάμπι) και στη συνέχεια παρουσιάστηκαν στην επιστημονική κοινότητα μέσα από τρία διεθνή συνέδρια (με σύστημα «διπλής, τυφλής» κρίσης), δύο δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά (Kyriazis et al., 2019) και ομιλίες σε πανεπιστήμια αλλά και σε διεθνή φόρα, όπως το World Urban Forum του 2020.
Το έργο της ερευνητικής ομάδας κορυφώθηκε την Άνοιξη του 2021 με την έκδοση ενός αντίστοιχου βιβλίου, με τίτλο: «Abu Dhabi public spaces: Urban encounters, social diversity and (in)formality» (Kyriazis et al., 2021), το οποίο και παρουσιάζεται εδώ.
Εικόνα 2: Απόστολος Κυριαζής / Ερασιτέχνες ψαράδες στη γέφυρα Maqta’a. Πρόκειται για ένα υπέροχο και ιστορικά μοναδικό σημείο της πόλης, το παλιό πέρασμα από την ενδοχώρα προς το νησί του Άμπου Ντάμπι. Σήμερα, οριοθετημένο από δύο γέφυρες αυτοκινητοδρόμων, αποτελεί πόλο έλξης για ψαράδες αλλά και για νεαρά ζευγάρια
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Το βιβλίο επιχειρεί να συμβάλλει στην ανάγνωση του δημόσιου χώρου μιας πόλης, που είναι αρκετά πιο πολύπλοκη από την όποια αρχική εντύπωση. Επικεντρώνεται στην καθημερινότητα και προσπαθεί να μεταφέρει τις αγωνίες, τον παλμό και τις συμπεριφορές των ανθρώπων που αποτελούν μέρος του πολυπολιτισμικού παζλ της πόλης. Χρησιμοποιεί τη φωτογραφική απεικόνιση (πέραν της χαρτογραφικής) ως ένα μέσο με αμεσότητα στη διήγηση, με την ικανότητα της αντικειμενικής καταγραφής αλλά και με τη διάθεση να προσδώσει τόσο μια καλλιτεχνική χροιά – ικανή να περιγράψει τις διαφορετικές κοινότητες – όσο και μια υπαρξιακή διερεύνηση, μέσω της έκθεσης και απεικόνισης του χρόνου σε αυτή.
Ειδικότερα για τη φωτογράφηση, υπήρξε ειδική διαχείριση των εργαλείων εκείνων που θα την επέτρεπαν εντός των ειδικών συνθηκών, όπως το ζήτημα της ιδιωτικότητας των γυναικών, των παιδιών και των οικογενειών εν γένει, στο οποίο δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε αυτή την περιοχή του κόσμου. Έτσι, επιλέξαμε να «κρύβουμε» τις φωτογραφικές μας μηχανές (ώστε η γνώση της φωτογράφησης να μην αλλοιώσει συμπεριφορές) και να φωτογραφίζουμε σε λειτουργία χρονικής παρέλευσης (timelapse) ικανή να αποτυπώνει κινήσεις και συμπεριφορές σε βάθος χρόνου και με ρυθμίσεις που να επιτρέπουν υψηλή αντίθεση ώστε να αποκρύβονται τα πρόσωπα.
Η πολεοδομία της καθημερινότητας έχει μελετηθεί σημαντικά κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια, με τα έργα των Jane Jacobs, William Whyte (Whyte, 1980), Kevin Lynch (Lynch,1960), Jan Gehl και άλλων να αποτελούν πολύτιμο οδηγό. Ωστόσο, πέρα από το βιβλιογραφικό κενό που προαναφέρθηκε, η μελέτη του Άμπου Ντάμπι θεωρήθηκε σημαντική, αφού θα καταγράφονταν για πρώτη φορά η συμπεριφορά αυτής της ιδιαίτερης δημογραφικής συνθήκης (μόνο το 13% του πληθυσμού είναι γηγενείς) απέναντι σε ένα από τα πιο λεπτομερή και αναλυτικά σετ εγχειριδίων αστικού σχεδιασμού, το οποίο έχει προσδώσει στην πόλη μια φαινομενικά αψεγάδιαστη, πλην όμως επαναληπτική και στείρα εικόνα.
Ένα ακόμη ζήτημα είχε να κάνει με την επιλογή των προς μελέτη χώρων, αφού ενώ οι «επίσημοι» δημόσιοι χώροι ήταν δεδομένοι, οι ανεπίσημοι χώροι αλλάζουν συνεχώς, ακόμα και σε καθημερινή βάση, με τον παράγοντα «τύχη» να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανεύρεση παράτυπων δραστηριοτήτων.
Εικόνα 3: Απόστολος Κυριαζής / Αστικό πράσινο περικυκλωμένο από πολυτελείς μονοκατοικίες στην περιοχή Khalifa City. Φωτογράφιση με τεχνικές μακράς έκθεσης (long exposure), χρονικής παρέλευσης (time-lapse) και στίβαξης (stacking), για τη βέλτιστη απεικόνιση συμπεριφορών κατά τη διάρκεια της παρατήρησης.
ΤΡΕΙΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ
Η έρευνα πεδίου που διεξήγαγε η ομάδα μελέτης ανέδειξε τρία βασικά μέτωπα συγκρούσεων.
Η πρώτη σύγκρουση είναι καθαρά πολιτισμική με θρησκευτικές καταβολές και εντοπίζεται σχετικά εύκολα, χωρίς να προκαλεί όχληση. Σε αυτή, πολιτισμικά – και όχι εθνικιστικά – όρια δύναται να εμφανιστούν σε συμπεριφορές σχετιζόμενες με την φυσική εγγύτητα ανθρώπων με διαφορετικά υπόβαθρα, διαφορετικές ενδυμασίες και άλλα. Ωστόσο, η αρχική αυτή παρατήρηση συνήθως φθίνει με την ώρα, πιθανώς ως σημάδι αμοιβαίου σεβασμού για τη χρήση του ίδιου δημόσιου χώρου ως ένα κοινό πεδίο έκφρασης και έκθεσης.
Η δεύτερη σύγκρουση είναι σαφώς δυσκολότερο στο να εντοπιστεί, αφού αφορά στο πώς οι χρήσεις και η συμπεριφορά σε έναν δημόσιο χώρο σχετίζονται με την αστική μορφολογία. Αρχικά, μπορεί να υπάρξει με ασφάλεια μια γενίκευση γύρω από την παρατήρηση ότι οι δημόσιοι χώροι – τόσο επίσημοι όσο και αυθαίρετοι – αν και συνήθως προκύπτουν ως αστικά κενά, ως αστικά υπόλοιπα, παρουσιάζουν φαινόμενα εγρήγορσης, αυθορμητισμού, ιδιοποίησης, προσαρμογής και αυτοσχεδιασμού, σε πλήρη αντίθεση με τον στείρο, μεταμοντέρνο αστικό τους περίγυρο. Η αντίθεση αυτή συναντάται τόσο στα χαμηλής πυκνότητας προάστια με τις μονοκατοικίες και τα πανομοιότυπα οικόπεδα, όσο και στο κέντρο της πόλης με τις μεγάλου ύψους κατασκευές. Κατά μία ερμηνεία (από τις πολλές που θα μπορούσαν να συζητηθούν), είναι ακριβώς αυτή η επαναληπτική και προβλέψιμη αστική μορφολογία που αποτελεί αιτία για την εκδήλωση τόσο διαφορετικών συμπεριφορών, εν είδη μιας ιδιότυπης αντίδρασης.
Η τρίτη σύγκρουση έχει να κάνει με τον ρόλο των άτυπων, αυθαίρετων συμπεριφορών απέναντι σε ένα αστικό τοπίο υπέρμετρης μεταχείρισης και ελέγχου σε επίπεδο σχεδιασμού και προβλεπόμενων χρήσεων. Η άτυπη αστικότητα (informal urbanism) δεν ωραιοποιείται (στο πλαίσιο μιας ρομαντικής διάθεσης περί του αστικού δημόσιου χώρου) αλλά ούτε και δαιμονοποιείται (όπως επιχειρείται από πολλές αρχές ανά τον κόσμο). Αντιθέτως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δείκτης αστικής υγείας υπό την έννοια των κοινωνικών ισορροπιών, των αναγκαίων παροχών σε αστικό πράσινο και σε δίκτυα υποδομών και μεταφορών, αλλά και της παροχής βασικών δικαιωμάτων όπως η κατοικία, η εργασία, η ψυχαγωγία και εν γένει «το δικαίωμα στην πόλη». Η άτυπη αστικότητα μπορεί να δημιουργηθεί ανά πάσα στιγμή, ακόμα και στα πιο πλήρως μελετημένα περιβάλλοντα. Δημιουργεί ερωτήματα κοινής λογικής γύρω από ζητήματα προσβασιμότητας, σεβασμού προς τον συνάνθρωπο, και παιδείας. Προσδίδει χαρακτήρα εκεί που δεν υπάρχει και φανερώνει προβλήματα σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού (από τον αστικό εξοπλισμό μέχρι και το μητροπολιτικό επίπεδο). Αναδεικνύει τη σημασία της «έκπληξης» στην ευρωστία του αστικού χώρου και δημιουργεί κοινωνικούς δεσμούς μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων πέρα από τα προφανή κοινά στοιχεία. Τέλος, η σύγκρουση αυτή μπορεί να επεκταθεί και στο πλήρες φάσμα των νεοφιλελεύθερων προσεγγίσεων στην παραγωγή του αστικού χώρου, αφού η υπερανάλυση των κανονισμών σε συνδυασμό με μια πολεοδομία που παράγεται και ελέγχεται από την μεσιτική αγορά είναι συνθήκες που επιβλήθηκαν μέσω των νεοφιλελεύθερων πολιτικών στην αστική ανάπτυξη και τείνουν να οδηγούν σε καταστάσεις κοινωνικού διαχωρισμού (ή και αποκλεισμού). Αντιθέτως, οι άτυπες συμπεριφορές είναι σημαντικός δείκτης αντίστασης σε αυτές τις πολιτικές (Elsheshtawy, 2019).
Εικόνα 4: Απόστολος Κυριαζής / Η ακτή “Kite Beach” στο νησί Yas, δίπλα στον αυτοκινητόδρομο που συνδέει το Yas με το νησί Saadiyat. Τα απογεύματα η ακτή γέμιζε από ερασιτέχνες αθλητές kite surfing, που εκμεταλλεύονταν τις ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες. Το 2019, δύο επιχειρηματίες έφραξαν την πρόσβαση στην ακτή χτίζοντας αντίστοιχα κτίρια για ενοικίαση εξοπλισμού θαλάσσιων αθλημάτων και καφέ. ‘Έκτοτε, η παραλία εγκαταλείφθηκε από τους αθλητές.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το εν λόγω βιβλίο για τους δημόσιους χώρους του Άμπου Ντάμπι απευθύνεται τόσο σε εξειδικευμένο όσο και σε ένα ευρύτερο κοινό, το οποίο θα επιθυμούσε να ενημερωθεί για τον απροσδόκητα δυναμικό χαρακτήρα των δημόσιων χώρων χάρη στις άτυπες συμπεριφορές των πολιτών, σε αντιδιαστολή με ένα μονότονο αστικό φόντο. Συνδυάζει εμπειρική γνώση, χαρτογραφική ανάλυση, παρατηρησιακά δεδομένα και φωτογραφική τεκμηρίωση με τρόπο κατανοητό, πληρώνοντας ταυτόχρονα ένα σημαντικό κενό στη σχετική διεθνή βιβλιογραφία. Αναφέρεται σε παράλληλα ζητήματα, όπως το φύλο στον δημόσιο χώρο και η πολιτισμική διάσταση της γαστρονομίας (πάντα σε άμεση σχέση με το κυρίως θέμα) και αναζητεί ιστορίες και συμπεριφορές πολιτών σε άμεση σχέση με το αστικό τοπίο στο οποίο ζουν. Αναδεικνύεται ο ρόλος της άτυπης αστικότητας στην αστική βιωσιμότητα ως ένας δείκτης ευρωστίας. Προς τιμήν τους, οι υπηρεσίες του Δήμου έχουν αναγνωρίσει την αξία της και – σε αντιδιαστολή με άλλες πόλεις στην περιοχή – διδάσκονται από αυτόν με στόχο τη διατήρηση μιας ζωντανής πόλης με ζωντανές κοινότητες.
Οι περισσότερες πόλεις του Κόλπου και ειδικά το Άμπου Ντάμπι είναι πόλεις που έχουν σβήσει την ιστορία τους, έχουν χτιστεί ταχύτατα λόγω των εσόδων από τα ορυκτά καύσιμα και του συγκεκριμένου συστήματος διακυβέρνησης πάνω σε ένα tabula rasa, και έχουν υιοθετήσει τις πιο αμιγείς εφαρμογές του κινήματος του μοντερνισμού (και του μεταμοντερνισμού αργότερα )στην πολεοδομία και την αρχιτεκτονική. Σε συνδυασμό με το ακραίο κλίμα, τα ζητήματα του εργατικού δυναμικού και το μονοπώλιο του αυτοκινήτου, έχουμε τον χαρακτηρισμό ακραία κατηγορία πόλεων.
Ο ρόλος της φωτογραφίας αρχιτεκτονικής και αστικού τοπίου στα πλαίσια της έρευνας που διεξήχθη, υπερβαίνει κατά πολύ αυτόν μιας τυπικής καταγραφής, αποτύπωσης και τεκμηρίωσης. Αναδεικνύει ανθρώπινες σχέσεις και δίνει φωνή σε μια συχνά παραμελημένη μερίδα του πληθυσμού της πόλης (το χαμηλά αμειβόμενο ή και ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό). Υπογραμμίζει την αξία της άτυπης αστικότητας στη λειτουργία του αστικού χώρου και των δημόσιων χώρων. Αποκαλύπτει την πλήρη έκταση και δυναμική της εθνικής και κοινωνικής παλέτας και εισαγάγει την έννοια του χρόνου, της ροής και της προσωρινότητας ως τη μοναδική σταθερά που διέπει τη λειτουργία των πόλεων. Σε συνδυασμό με το χαρτογραφικό υλικό, πρόκειται για μια ιδιαίτερη συμβολή στην κατανόηση μιας ακραίας κατηγορίας πόλεων.
Εικόνα 5: Απόστολος Κυριαζής / Ένας νέος από την Παλαιστίνη ποζάρει αυθόρμητα μπροστά στον φακό, όταν αντιλαμβάνεται την ύπαρξη της φωτογραφικής μηχανής σε αυτόν τον κενό αστικό χώρο, στην περιοχή Shabiya.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Elsheshtawy, Y., 2019. Temporary cities; Resisting transience in Arabia. New York: Routledge
Kyriazis, A., Chaveneau, C., and Dubucs, H., 2021. Abu Dhabi public spaces: Urban encounters, social diversity and (in)formality. Abu Dhabi: Motivate https://booksarabia.com/abu-dhabi-public-spaces.html
Kyriazis, A., Dubucs, H., Chaveneau, C., Montagne, C., Dilip, H., Qamar, S., and Zahid, A., 2019. Behavioral mapping of Abu Dhabi’s public spaces: Urban Research Photography and cultural clashes at: Sophia, Vol4, issue 1: Visual changes of space: Unveiling the publicness of urban space through photography and image (p. 75-85). Lisbon: Scopio Editions. https://www.sophiajournal.net/sophia-4
Lefebvre, H., 2003. The urban revolution. Minnesota: University of Minnesota Press.
Lynch, K., 1960. The image of the city. Cambridge: The MIT Press.
Whyte, W., 1980. The social life of small urban spaces. New York: Project for Public Spaces
Ο Απόστολος Κυριαζής γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1976 και μεγάλωσε στον Βόλο. Είναι διπλωματούχος Αρχιτέκτων Α.Π.Θ., με μεταπτυχιακές σπουδές στην Πολεοδομία-Χωροταξία (Π.Θ., Βόλος) και ολοκλήρωσε τη διδακτορική του διατριβή στην Αρχιτεκτονική και τις Αστικές Αναπλάσεις (στο Α.Π.Θ.) το 2008.
Από το 2000 έχει κερδίσει βραβεία σε τρεις αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, ενώ έχει τρεις διαδοχικές παρουσίες στη Βενετία, δύο στη Biennale Αρχιτεκτονικής (με τα περίπτερα της Ελλάδας το 2016 και της Αιγύπτου το 2018) και μία πρόσφατη με συμμετοχή στην έκθεση #time_space_existence του European Cultural Center το 2021. Ταυτόχρονα έχει σχεδιάσει κατοικίες, δημόσια κτίρια, κοινωνική κατοικία και πολεοδομικά σχέδια στην Ελλάδα, τα ΗΑΕ, την Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και την Αίγυπτο.
Παράλληλα, απασχολείται στον ακαδημαϊκό τομέα και την έρευνα από το 2008. Από το 2008 ως το 2013 εργάστηκε ως συμβασιούχος Λέκτορας στα Τμήματα Αρχιτεκτονικής Θεσσαλονίκης και Ξάνθης και Πολεοδομίας/Χωροταξίας στον Βόλο. Από το 2015 εργάζεται ως Επίκουρος Καθηγητής στο Abu Dhabi University (www.adu.ac.ae), ενώ πρόσφατα αναβαθμίστηκε στη βαθμίδα του Αναπληρωτή Καθηγητή. Ερευνητικά, ασχολείται με την κλίμακα του αστικού σχεδιασμού, τις αστικές αναπλάσεις, τον δημόσιο χώρο, την αστική μορφολογία και την κοινωνική κατοικία. Η έρευνά του έχει δημοσιευθεί-παρουσιαστεί σε πολλά επιστημονικά περιοδικά και διεθνή συνέδρια.
Τέλος, ασχολείται με την φωτογραφία με δύο βιβλία, έξι συμμετοχές σε διεθνείς εκθέσεις και τρία διεθνή βραβεία μέχρι στιγμής. Τα θέματά του επικεντρώνονται στην φωτογραφία αρχιτεκτονικής, τοπίου, δρόμου και αστροφωτογραφίας.
Προσωπική ιστοσελίδα: www.apostoloskyriazis.com
Instagram: www.instagram.com/akyriaz
